جلالى: نام مادر حضرت صاحب الامر چیست؟
هوشیار: مادر آن جناب را به نامهاى متعدد معرفى نموده اند مانند: نرجس، صیقل، ریحانه، سوسن، خمط، حکیمه، مریم، بدو نکته زیر اگر توجه کنید منشأ اختلاف مذکور را درک خواهید نمود:
الف: امام حسن عسکری(علیه السلام) کنیزهاى متعددى داشته به نامهاى مختلف. موضوع تعدد کنیزها را حکیمه خاتون دردو مورد بیان نموده است. در یک جا حکیمه خاتون مى گوید: روزى خدمت امام حسن(علیه السلام) رسیدم دیدم در حیاط خانه نشسته وکنیزانش بدورش اجتماع نموده اند. عرض کردم فدایت شوم، جانشینت از کدام کنیزان به وجود خواهد آمد؟ فرمود: از سوسن.(1)
در حدیث دیگر بازهمان حکیمه خاتون مى گوید: روزى به خانه امام حسن عسکرى رفته بودم،وقتى خواستم مراجعت نمایم فرمود: افطار را در خانه ما باش، زیرا خدا امشب فرزندى به من عطا خواهد کرد عرض کردم: از کدام کنیزانت؟ جواب داد از نرجس،عرض کردم:اى آقا! منهم نرجس خاتون را بیش از تمام کنیزانت دوست دارم(2) از این دو حدیث واحادیث دیگر استفاده مى شودکه امام حسن داراى کنیزان متعددى بوده است.
ب: چنانکه قبلاً تذکر دادم فرزند امام حسن(علیه السلام) در محیطى تولد یافته بسیار خطرناک و وحشتزا، زیرا خلفاى بنى عباس وحتى بعضى از بنى هاشم احساس نموده بودند که زمان تولد مهدى داد گستر یعنى بزرگترین مبارز حکومت ستمکاران، نزدیک شده است، از این جهت به وسیله مأمورین سرى وعلنى خود از خانه امام حسن بلکه تمام خانه هاى علویین مراقبت کامل به عمل مى آوردند. کارآگاهان زبردست بنى عباس در جدیت وکوشش بودند که نوزاد تازه اى را در آن خانه ها پیدا کنند وتحویل خلیفه بدهند.
بعد از تذکر این دو مقدمه باید بگویم: از جانب خداوند متعال مقدر شده بود که در چنین محیط رعب آور وخانه مورد توجهى فرزندى براى امام حسن عسکری(علیه السلام) متولد گردد وجانش از خطرات محفوظ بماند از این جهت تمام پیش بینى هاى لازم به عمل آمد.اولاً چنانکه در روایات وارد شده آثار آبستنى در مادرش ظاهر نشد، ثانیاً امام حسن(علیه السلام) براى مراعات احتیاط نام مادر آنجناب را براى کسى فاش نکرده، ثالثاً در موقع وضع حمل جز حکیمه خاتون عمه امام حسن(علیه السلام) وشاید بعضى از کنیزان، کسى حضور نداشت با اینکه معمولاً زنها در موقع وضع حمل به قابله وچندین زن مددکار نیازمندند،اصلاً کسى نمى دانست امام حسن(علیه السلام) ازدواج کرده یا نه واگر ازدواج نموده کدامیک از زنان همسرش مى باشند.
در شب نیمه شعبان هنگامى که تاریکى شب همه جا را فرا گرفت، در کمال خفا وپنهانى وبا ترس ولرز، نوزادى براى امام حسن(علیه السلام) به دنیا آمد آنهم در خانه اى که چندین کنیز در آن وجود داشت وآثار حمل در هیچیک از آنها ظاهر نبود ودر موقع وضع حمل جز حکیمه خاتون کسى حضور نداشت وهیچکس جرئت نداشت قضیه را اظهارنماید.
تا مدتى موضوع کاملاً سرى ومکتوم ماند بعداً در بین خواص اصحاب امام حسن بگومگو شروع شد بعضى مى گفتند خدا به امام حسن نوزادى عطا فرموده وبعضى منکر مى شدند.چون کنیزان مساوى بودند وآثار حمل در هیچ کدام ظاهر نبود طبعاً داستان اختلاف به مادر آنجناب سرایت نمود.بعضى مادرش را صیقل مى دانستند، بعضى سوسن، بعضى ریحانه وبعضى غیر اینها. کسى هم از واقع مطلب خبر نداشت جز معدودى که مأ ذون نبودند واقع را ابراز نمایند. حتى حکیمه خاتون که شاهد وحاضر ولادت آن جناب بود، براى مراعات احتیاط گاهى مادر آن حضرت را نرجس معرفى مى نمود، گاهى سوسن وگاهى هم براى مصالحى که در نظر داشت خبر وجود وتولد آنحضرت را بمادر امام حسن نسبت مى داد.
احمد بن ابراهیم مى گوید: درسال دویست وشصت ودو خدمت حکیمه خاتون دختر امام جواد(علیه السلام) رسیدم واز پشت پرده باوى صحبت نمودم واز عقائدش جویا شدم. او امام هاى خودش را معرفى نمود ودر آخر آنان محمد بن حسن را ذکر کرد. گفتم: خودت شاهد قضیه بودى یا اینکه بواسطه اخبار مى گویی؟ پاسخ داد: قضیه را امام حسن(علیه السلام) به مادرش نوشته است: عرض کردم:در این صورت شیعیان باید به چه شخصى مراجعه نمایند؟ پاسخ داد: به مادرامام حسن(علیه السلام) گفتم: در این وصیت باید از یک زن پیروى نمود!! فرمود:آرى، امام حسن در این وصیت، به جدش حسین بن على اقتدا کرد،زیرا امام حسین(علیه السلام) هم در کربلا زینب را وصى خویش قرار داد وعلوم على بن الحسین به زینب نسبت داده میشود.امام حسین(علیه السلام) این عمل را انجام داد تا موضوع امامت على بن الحسین(علیه السلام) مخفى بماند. سپس حکیمه فرمود: شما اصحاب اخبارید مگربرایتان روایت نشده که نهم از فرزندان حسین میراثش تقسیم مى شود در حالیکه زنده است.(3)
چنانکه ملاحظه مى فرمایید: حکیمه در این حدیث از جواب دادن صریح طفره رفته وداستان فرزند را به مادر امام حسن نسبت داده است یا به جهت اینکه از شنونده ترس داشته وتقیه نموده است یا مى خواسته عمداً موضوع را مشتبه سازد. اما همین حکیمه خاتون در جاى دیگر داستان ازدواج امام حسن(علیه السلام) را با نرجس خاتون به طور تفصیل شرح میدهد وداستان تولد مهدى را که خودش شاهد بوده مفصلاً بیان مى کند. سپس مى گوید: من اکنون مرتباً آن حضرت را مشاهده مى نمایم وبا وى صحبت مى کنم.(4)
خلاصه: اختلافى که در نام مادر حضرت صاحب الامر(علیه السلام) دیده مى شود مطلب غریبى نیست بلکه اوضاع وحشتناک آن زمان وتعدد کنیزهاى امام حسن وشدت اختفائى که به عمل مى آمد همین اقتضا را داشت. بعید نیست داستان اختلاف شدیدى که در موضوع ارث امام حسن(علیه السلام) در بین مادر آنجناب وبرادرش جعفر کذاب اتفاق افتاد، توطئه وتحریکى بوده از طرف خلیفه وقت شاید بدان وسیله از فرزند امام حسن اطلاعى کسب کند.
صدوق در کمال الدین مى نویسد: هنگامیکه جده، با جعفر در ارث نزاع کرد ومحاکمه به خلیفه ارجاع شد، یکى از کنیزان امام حسن(علیه السلام) بنام صیقل ادعاى آبستنى نمود. آن کنیز را به خانه معتمد یعنى خلیفه وقت جلب کردند وزنهاى خلیفه وخدمتگزاران او وزنهاى موفق وخدمتکارانش وزنهاى قاضى، پیوسته مراقب آن کنیز بودند تا موضوع آبستنى او روشن گردد. اما درهمین ایام حوادث خطرناکى مانند خروج صفار ومرگ عبدالله بن یحیى وخروج صاحب زنج پیش آمد نمود. این حوادث سبب شد که از سامره خارج گردند. بدین جهت به خودشان مشغول گشتند واز موضوع مراقبت از صیقل منصرف شدند.(5)
در تعدد واختلاف نامها، احتمال دیگرى هم وجود دارد. ممکن است کسى بگوید: تمام آن اسمهاى متعدد نام یک کنیز بوده. یعنى همان کنیزیکه مادر حضرت صاحب الامر(علیه السلام) بوده نامهاى متعدد داشته است. این موضوع چندان استبعادى ندارد زیرا در بین عرب مرسوم است که افراد مورد توجه را بنام هاى متعدد صدا مى زدند.
شاهد احتمال روایتى است که در کتاب کمال الدین موجود است. صدوق بسند خویش از غیاث روایت کرده که گفت: جانشین امام حسن(علیه السلام) در روز جمعه به دنیا آمد. مادر آن حضرت ریحانه بود که نرجس وصیقل وسوسن نیز نامیده مى شد. چون در وقت آبستنى جلا ونورانیت مخصوصى داشت صیقل نامیده مى شد.(6)
در خاتمه لازم است تذکر دهم که اگر چه در تعیین نام مادر حضرت صاحب الامر(علیه السلام) مختصر ابهامى وجود دارد لیکن این ابهام ضررى باصل وجود آن حضرت نمى رساند زیرا چنانکه ملاحظه فرمودید هم ائمه اطهار وهم امام حسن عسکری(علیه السلام) از وجود فرزند خبر داده اند، هم اینکه حکیمه خاتون دختر حضرت جواد(علیه السلام) که از زنان مورد اعتماد ووثوق بوده جریان تولد آن جناب را شرح داده است. علاوه بر این، عده اى از موثقین وخدام خانه امام حسن آن کودک را دیده وبه وجودش شهادت داده اند. نام مادرش هرچه باشد.
1) بحار ج 51 ص 17.
2) بحار ج1 5 ص 25.
3) کمال الدین ج 2 ص 178.
4) کمال الدین ج 2 ص 99-103.
5) کمال الدین ج 2 ص 149.
6) کمال الدین ج 2 ص 106.
