ابن خلدون درخاتمهء این بحث مى نویسد: ماقبلاً این مطلب را به اثبات رساندیم که هرکسى بخواهد نهضتى برپا کند وجمعیتى را بردور خویش گرد آورد وکسب نیرو وقدرت کند وحکومتى تأسیس نماید درصورتى مى تواند به هدف برسد وپیروز گردد که داراى اقوام وخویشان بسیار ومتعصبى باشد که به طور جدى ازاو حمایت کنند ودرراه رسیدن به هدف مددکارش باشند وبه عنوان تعصب قومى وطائفگى از وى دفاع کنند، در غیر این صورت موفقیت وپیروزى برایش امکان ندارد. دراینجا نیز مشکلى براى عقیدهء به مهدى موعود به وجود مى آید، زیرا فاطمیین بلکه طائفه قریش پراکنده ومتلاشى شده اند وعصبیت طائفگى درمیانشان وجود ندارد بلکه تعصب هاى دیگر جایگزین آن شده وبرآنها غالب آمده است. بله، فقط گروهى از اولاد حسن وحسین درحجاز وینبع باقى مانده که بى نفوذ وقدرت نیستند. البته آنان هم بدوى هستند ودربلاد پراکنده اند، واتحاد واتفاق کامل دربینشان حکمفرما نیست. لیکن اگر موضوع مهدى موعود را صحیح بدانیم باید بگوئیم که: آنجناب درمیان آنان طلوع مى کند، آنها نیز متحد ومتفق مى شوند وبه عنوان تعصب قومى ازاو حمایت مى کنند ودرراه رسیدن به هدف وتأسیس قدرت وشوکت، مددکارش مى شوند.
با این وجه مى توانیم ظهور ونهضت مهدى را تصور نماییم ولى به غیر ازاین وجه، تصور ندارد.1
پاسخ
درپاسخ این کلام باید گفت: البته این مطلب قابل تردید نیست که اگر کسى خواست نهضت کند وقدرتى به دست آورد وحکومتى تأسیس نماید درصورتى پیروزى برایش امکان دارد که گروهى به طور جدى ازوى حمایت وطرفدارى کنند ودررسیدن به هدف یار ویاورش باشند. درمورد مهدى موعود وانقلاب جهانى او نیزهمین شرط هست. لیکن این مطلب درست نیست که طرفداران وحمایت کنندگان او را فقط سادات علوى وقریش بدانیم. زیرا حکومت وزمامدارى اگر طائفگى وقومى باشد البته حمایت کنندگان وطرفدارانش نیز باید به عنوان قوم وطائفه ازاو حمایت کنند ودرمورد دفاع از او تعصب به خرج بدهند. چنانکه درروزگار ملوک الطوائفى حکومت ها به همین عنوان تأسیس مى شد. به طور کلى، هرحکومتى که درشعاع محدود وبه عنوان خاصى برپا شد حمایت کنندگانش نیز از افراد همان عنوان خواهند بود، چه حکومت قومى باشد چه کشورى، چه اقلیمى، چه مرامى.
ولى اگر حکومت بعنوان مرام وبرنامهء معینى خواست تأسیس شود، باید آن تز وبرنامه ومسک طرفدار داشته باشد. درصورتى امکان پیروزى دارد که گروهى، آن طرح ونقشه را شناخته جداً خواستار اجراى آن باشند ودرطریق رسیدن به هدف وحمایت از رهبرشان فداکارى کنند. حکومت انقلابى وجهانى مهدى موعود نیزاز همین قبیل است. برنامهء او یک برنامهء عمیق جهانى است. مى خواهد جهان بشریت را که دواسبه بسوى مادیگرى مى تازد واز قوانین الهى اعراض مى کند به جانب احکام وبرنامه هاى خدایى متوجه سازد. با اجراى آن برنامه هاى دقیق مشکلاتشان را حل وفصل کند. مرزهاى موهوم را که منشاء اختلافات وکشمکشهاست از مغز بشربیرون کند وهمه را تحت پرچم نیرومند توحید گرد آورد. دین اسلام وخداپرستى را آیین همگانى گرداند. با اجراى قوانین واقعى اسلام، ظلم وبیدادگرى را ریشه کن سازد. صلح وصفا وعدل وداد را درجهان گسترش دهد.
درمورد یک چنین نهضت عمیق وانقلاب جهانى نمى توان به این مقدار اکتفا کردکه گروهى از سادات علوى که درحجاز واطراف مدینه یا سایر نقاط پراکنده اند، به عنوان تعصب قومى از مهدى موعود حمایت کنند ودرراه رسیدن به هدف یاریش نمایند. بلکه دراین مورد آمادگى جهانى لازم است. درصورتى امکان پیروزى براى مهدى موعود هست که علاوه برتأییدات غیبى، یک جمعیت قابل توجه ونیرومندى درجهان پیداشود که امتیاز ومزایاى قوانین وبرنامه هاى الهى را درک کنند، واز جان ودل خواستار اجراى آنها باشند. اسباب ومقدمات یک چنین انقلاب جهانى را فراهم سازند ودرراه رسیدن به هدف وآرمان انسانى از هیچگونه فداکارى دریغ نکنند.درآن صورت اگر رهبرمعصوم ونیرومندى را پیدا کردند که متن قوانین وبرنامه هاى الهى را دراختیار داشت واز تأییدات غیبى بهره مند بود، ازوى حمایت خواهند نمود ودر راه تأسیس حکومت عدل وداد، فداکارى خواهند کرد.
7) مقدمه ابن خلدون ص 327.