تزکیه نفوس؛ یکی از اهداف پیامبران
برای موفقیت پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله در انجام رسالتش عوامل متعددی را می‌توان برشمرد که یکی از مهم‌ترین آن‌ها جاذبه اخلاقی آن حضرت بود. صفات عالی انسانی و مکارم اخلاق چنان در او جمع بود که بر دشمنان سرسخت تأثیر می‌گذاشت و آنان را به تسلیم وامی‌داشت و دوستان را نیز سخت مجذوب می‌کرد. درباره اخلاق نیکوی پیامبر و گذشت و مهربانی و ایثار و تقوای آن حضرت داستان‌های فراوانی نقل شده است. در حدیثی از امام حسین علیه‌السلام آمده که: از پدرم امیرالمؤمنین علی علیه‌السلام درباره ویژگی‌های زندگی پیامبر و اخلاق او سؤال کردم و پدرم در پاسخ فرمود:
پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله با هم‌نشینانش دائماً خوش‌رو، خندان و ملایم بود. هرگز خشن و سنگ‌دل و پرخاشگر و بدزبان و عیب‌جو و چاپلوس نبود.[6]
پیغمبر خدا، آیات الهی را برای مردم تلاوت می‌کند و آن‌ها را به تزکیه نفس، فرامی‌خواند؛ یعنی به واسطه بیان این آیات، آنان را تزکیه می‌کند. کتاب و حکمت را هم به آن‌ها تعلیم می‌دهد؛ هر چند آن‌ها پیش‌تر گمراه بوده‌اند. در این‌جا بعثت پیامبر یک امر بسیار مهم و حساس، قلمداد شده و هدف ایشان، تزکیه نفوس، گسترش اخلاق نیک و پاک کردن جامعه از اخلاق زشت معرفی شده است، چرا که یکی از وظایف پیامبران، تزکیه نفوس بوده است و گرچه رسالت پیامبر، جهات مختلفی دارد، تزکیه نفوس از همه مهم‌تر دانسته شده است. این امر، هدف پیغمبر است ؛ یعنی در واقع، هدف رسالت است و این اهمیت مسائل اخلاقی را نشان می‌دهد. البته پیغمبر، وظایف دیگری هم دارد، ولی مهم‌ترین مسئله همان است که در این بخش به آن اشاره شد. تزکیه در قرآن به معنای «پیراستن» و «نمو دادن» است. لذا گاهی به خود انسان‌ها نسبت داده شده؛ مثلاً گفته شده:
رستگار شدند کسانی که نفوس خودشان را تزکیه کردند.[7]
یعنی تزکیه نفوس باید وظیفه همه دانسته شود. پس این یک وظیفه است که افراد به فکر تزکیه نفوس خودشان باشند.
و بی‌تردید، محروم و زیان‌کار شد کسی که آن را به پلیدی آلوده کرد.[8]
بنابراین، کسانی که به پرورش نفس خود بی‌اعتنایی کنند و در این راه تلاش ننمایند، خسران خواهند دید؛ یعنی در دنیا خسران دنیوی و در آخرت هم خسران اخروی می‌بینند. ازاین‌رو، باید دانست که پیغمبر وسیله‌ای است تا حقایق را برای مردم بیان و آن‌ها را تزکیه کند؛ اگر چه گاهی تزکیه به خداوند متعال نیز نسبت داده شده است:
خداست که تزکیه می‌کند.[9]
به هر حال، توفیق همه این‌ها به دست خداوند متعال است. اما از مجموع این آیات فهمیده می‌شود که هدف همه پیامبران، تزکیه نفوس بوده است؛ یعنی پاک‌کردن نفوس از بدی‌ها که در آخرت هم همین امر، سبب بهره برداری از نعمت‌های اخروی و وسیله‌ای برای به دست‌آوردن بهشت خواهد شد.
[6]. ناصر مکارم شیرازی و همکاران، تفسیر نمونه، ج24، ص377.
[7]. « قَدْ أَفْلَحَ مَنْ زَکاها » شمس، آیه 9.
[8]. « وَقَدْ خابَ مَنْ دَسّاها » همان، آیه 10.
[9]. « اللّهُ یزَکی مَنْ یشاءُ » نساء، آیه 49.