مرحله دوم: بعد از ولادت و در اولين و دومين سال زندگى
نخستين سال كودك، حساسترين دوران زندگى او به شمار مىرود. روان او همانند لوح سفيدى است كه براى پذيرش هر نقشى آماده مىباشد. و قبلًا هيچگونه صورت علمى در آن نقش نبسته ولى استعداد آن را دارد كه به تدريج علوم و اطلاعاتى را كسب كند. دستگاه ادراك او (حواس، اعصاب و مغز) نيز وسيلههاى بسيار ظريف و حساسى هستند كه قبلًا با آنها كار نشده و طرز به كار گرفتن آنها براى آينده كودك بسيار مهم و سرنوشتساز مىباشد. روح حساس و لطيف و دستگاه پيچيده ادراكى نوزاد از حوادث اين دوران و نحوه برخورد معاشرين او به طور قطع متأثر مىشود، ليكن بزرگترين مشكل اين است كه ديگران از نفسيات، تمايلات و عواطف درونى نوزاد غالباً بىاطلاعاند و اصولًا كشف احوال درونى او بسيار دشوار مىباشد.
خداوند مىفرمايد:
«وَاللَّهُ أَخْرَجَكُمْ مِنْ بُطُونِ أُمَّهاتِكُمْ لا تَعْلَمُونَ شَيْئاً وَجَعَلَ لَكُمُ السَّمْعَ وَالأَبْصارَ وَالأَفْئِدَةَ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ»[1]
خدا شما را از شكم مادر خارج كرد در حالى كه چيزى نمىدانستيد، و برايتان گوش و چشم و قلب قرار داد، شايد خداى را سپاس گوييد.
بنابراين، مربيان بايد به حساسيت اين دوران كاملًا توجه داشته باشند و با شيوهاى سنجيده و درست با نوزاد رفتار كنند، تا از حوادث روحىاى كه درمان آن دشوار يا غير قابل جبران است، مصون بماند.
والدين كودك از سه جهت مىتوانند در تربيت صحيح او تأثير داشته باشند:
تغذيه صحيح، تأمين ساير نيازهاى مادى و برخوردهاى عاطفى كه در ذيل اين سه موضوع را به اختصار بررسى مىكنيم:
نقش تغذيه در تربيت
تغذيه كودك از دو جهت در كيفيت تربيت و پرورش او تأثير دارد: از طريق تركيب جسمانى و از طريق تأثيرات روانى و عاطفى. امّا از جهت اول، قبلًا گفته شد كه كيفيت تغذيه كودك، بدون شك در چگونگى مزاج و تركيب جسمانى، سلامت، بيمارى، نيرومندى و ناتوانى او تأثير بسزايى خواهد داشت. از طرف ديگر كيفيت تركيب جسمانى در اخلاقيات و نفسيات مؤثر خواهد بود اگر مادر با يك برنامه صحيح و حساب شده نيازهاى غذايى نوزادش را تأمين كند، به سلامت بدن و اعصاب و مغز او كمك خواهد كرد و در نتيجه در تربيت و پرورش اخلاقيات او نيز تأثير خواهد گذاشت.
بنابراين، تغذيه صحيح نوزاد يكى از عوامل مهم تربيت به شمار مىرود و مربيان نبايد از آن غفلت نمايند. پدر و مادرى كه به سعادت فرزند خويش علاقه دارند بايد نيازهاى غذايى او را شناسايى كرده و با برنامه صحيح و حساب شدهاى او را تغذيه كنند. ما در اين جا نمىتوانيم در باره برنامه غذايى كودك به تفصيل بحث كنيم، ولى علاقهمندان را به خواندن كتابهايى كه در اين باره نوشته شده توصيه مىنماييم. ليكن به طور كلى به دو موضوع مهم اشاره مىكنيم:
نقش شير مادر در تربيت
شير، غذايى كامل و از لحاظ مواد غذايى غنىترين غذاهاست. در اين ميان شير مادر از انواع شيرهاى ديگر براى كودك- به ويژه نوزاد- مناسبتر و سالمتر مىباشد كه از مزاياى زير برخوردار است:
1. از جهت تركيبات غذايى، از هر غذاى ديگرى با ساختار جسمانى كودك تناسب بيشترى دارد، زيرا جنين در مدت نه ماه كه در رحم مادر مىزيسته از غذايى تغذيه مىنموده كه به وسيله دستگاه گوارش مادر تهيه مىشد و بعد از تولد كودك همين دستگاه است كه شير توليد مىكند.
2. شير مادر به طور طبيعى و خام به مصرف مىرسد، به همين جهت مواد خود را از دست نمىدهد، برخلاف شيرهاى ديگر كه از لحاظ بهداشت بايد جوشيده شود و در نتيجه برخى از مواد خود را از دست خواهد داد.
3. شير مادر به وسيله پستان مستقيماً وارد دهان كودك مىشود و با ظروف ديگر تماس ندارد، لذا از لحاظ بهداشتى بر هر غذاى ديگرى ترجيح دارد.
4. شير مادر از ابتلا به ميكربهاى بيمارىزا، از قبيل: تب مالت، سل گاوى، اسهال شيرى و ساير ميكربها مصونيت دارد، برخلاف شير حيوانات كه احتمال ابتلا وجود دارد.
5. شير مادر هميشه تازه و با حرارت مناسب به مصرف مىرسد، برخلاف شيرهاى ديگر كه امكان دارد در اثر ماندن فاسد شده باشند.
6. در شير مادر تقلب راه ندارد برخلاف ساير شيرها كه امكان تقلب است.
بدين جهات و جهات ديگر مىتوان به طور قطع گفت كه شير مادر از هر غذاى ديگرى براى كودك، سالمتر و مناسبتر مىباشد. بنابراين كودكانى كه با شير مادر تغذيه شدهاند غالباً از كودكان ديگر سالمتر بوده و در مقابل بيمارىها مقاومتراند و مرگ و مير آنها نيز كمتر است. اغلب دانشمندان نيز همين مطلب را تأييد مىنمايند. يكى از دانشمندان مىنويسد:
بهترين غذاى كودك در اين دوره شير مادر است كه كليه مواد مورد نياز رشد را در بر دارد. شير مادر گرم، پاك و بدون ميكرب بوده، به راحتى هضم شده و اثر نامساعدى روى دستگاه گوارش كودك ندارد. پروتئين، چربى و مواد قندى موجود در آن به قدرى است كه مواد از دست رفته بدن كودك را جبران كرده و مقدارى هم صرف رشد او مىشود. املاح شير مادر مانند: كلسيم، فسفر، آهن، مس، كوبالت، و غيره- صرف ساختمان استخوانها، دندانها، سيستم عصبى، عضلانى و خونسازى طفل مىگردد. مقدار املاح شير مادر به حدى است كه آن را قابل هضمتر از شير گاو كرده است.
به علاوه پروتئينها، چربىها، مواد قندى، املاح و مواد ديگرى مانند:
ويتامينها، اجسام ايمنىزا، آنزيمها و هورمونها نيز در شير مادر يافت مىشوند كه در شير گاو يا وجود ندارد يا در اثر استريليزاسيون از بين مىروند.
در روده كودكانى كه با شير مادر تغذيه مىكنند ميكربهايى موجود است كه ويتامينهاى گروهB را تهيه كرده و اينها نيز به نوبه خود به سوختو ساز مواد غذايى كمك مىكنند. تجربه نشان مىدهد اطفالى كه با شير مادر تغذيه مىشوند مقاومتشان در برابر عفونت بيشتر از آنهايى است كه از شيرهاى مصنوعى استفاده مىكنند.[2] دانشمند ديگرى مىنويسد:
1. شير مادر از نقطه نظر تركيبات آن كاملترين غذا براى نوزاد است.
2. هضم شير مادر راحتتر و سريعتر از شيرهاى خشك انجام مىگيرد.
3. شير مادر استريل بوده و هميشه در دسترس نوزاد قرار دارد.
4. نوزادانى كه با شير مادر تغذيه مىشوند كمتر مبتلا به قولنج يا ساير ناراحتىهاى معده و دستگاه گوارش مىشوند.
5. اين نوع نوزادان كمتر مبتلا به سرماخوردگى و عفونت گوش مىشوند.
6. نوزادان كمتر به بيمارىهاى پوستى ناشى از آلرژى مبتلا مىشوند.
7. مدفوع نوزادانى كه با شير مادر تغذيه مىشوند نرمتر بوده و كمتر مبتلا به يبوست مىشوند.[3] ديگرى مىنويسد:
مزاياى شيردادن از پستان فراوان است:
1. براى كودك شير انسان يك غذاى ايدهآل است و داراى اكثر مواد لازم براى رشد و نمو در ماههاى اول زندگى، با نسبتى مناسب براى هضم و جذب مىباشد. بايد به خاطر داشت كه شير گاو از بسيارى جهات مهم با شير انسان فرق دارد. شير گاو 5/ 2 برابر شير انسان پروتئين دارد. ولى وقتى وارد معده مىشود به مولكولهاى بزرگى كه به آسانى قابل هضم نيست تقسيم مىشود، برعكس پروتئينهاى شير انسان در معده به سادگى هضم و جذب مىگردند. هم چنين در مقدار قند آنها نيز اختلاف بارزى وجود دارد. شير انسان از نظر قند غنى است. با اضافه كردن قند به شير گاو مىتوان كمبود قند را جبران كرد، ولى حقيقت اين است كه كيفيت شير انسان به صورتى است كه آن را قابل هضمترين غذا براى نوزاد مىكند.
2. شير انسان معمولًا تميز است، اگر دقت لازم شود شير انسان عارى از هرگونه ميكرب مضر است. علاوه براين، چون نيازى به ذخيره كردن شير انسان نيست احتمال خراب شدن نيز وجود ندارد.
3. به دلايل فوق در نوزادانى كه از شير مادر تغذيه مىشوند اختلالات معده و روده به ندرت حادث مىشود و يبوست كمتر معمول است. در صورتى كه تغييراتى در مدفوع ظاهر شود (تغيير در رنگ، نرمى و غيره) جاى هيچ گونه نگرانى وجود ندارد و مسئله خود به خود رفع مىشود. در حالى كه اگر تغييرى در مدفوع نوزادى كه از شير خشك تغذيه مىشود، پديد آيد حاكى از اين است كه يكى از تركيبات موجود در شير بيش از حد است و بايد نوع شير عوض شود.
4. در شير انسان كالرى بيشترى وجود دارد. چنين كالرىاى را نمىتوان در فرمول شيرهاى خشك گنجانيد. بنابراين، با شير مادر، كودك طبعاً غذاى بيشترى دريافت مىدارد و سريعتر رشد مىكند.[4]
اسلام و شير مادر
اسلام نيز شير مادر را بهترين غذا براى كودك و يك حق طبيعى او مىداند.
اميرالمؤمنين عليه السلام فرمود:
هيچ شيرى براى كودك سودمندتر و پربركتتر از شير مادر نيست.[5] شير مادر به قدرى در اسلام اهميت داشته كه براى تشويق مادر ثوابهاى زيادى برايش در نظر گرفته شده است.
پيغمبر اسلام صلى الله عليه و آله فرمود:
هنگامى كه زن، بچهاش را شير مىدهد خداى متعال در مقابل هر مرتبهاى كه بچه از پستانش شير مىمكد ثواب آزاد كردن يك بنده كه از اولاد اسماعيل باشد به او عطا مىفرمايد و هنگامى كه دوران شيرخوارگى به اتمام رسيد، فرشته بزرگوار الهى دست بر پهلوى مادر نهاده مىگويد: زندگى را از نو آغاز كن كه خداى متعال گناهان گذشتهات را آمرزيد.[6] بنابراين، بانوانى كه به تربيت صحيح فرزندان خويش علاقه دارند بايد تا حد امكان آنها را با شير خودشان تغذيه نمايند و بدانند كه با اين كار به سلامت جسم و روان آنها كمك خواهند كرد.
اسلام و تأثير شير
اسلام نوع شير را در كيفيت پرورش كودك مؤثر مىداند. از اين رو اولًا:
توصيه مىكند كه در موقع انتخاب همسر- كه مادر آينده فرزندتان خواهد بود- كاملًا دقت كنيد. زن عاقل، زيبا، خوشاخلاق، سالم و نيرومند را انتخاب كنيد تا فرزندانى زيبا، نيرومند، سالم، هوشمند و خوشاخلاق داشته باشيد. ثانياً: تأكيد مىكند كه تا حد امكان كودك از شير مادر تغذيه شود و ثالثاً: مىگويد: اگر ناچار شديد براى فرزندتان دايه بگيريد دقت كنيد عاقل، زيبا، خوشاخلاق و سالم باشد، چون شير به هر حال، در كيفيت پرورش كودك تأثير دارد. از باب نمونه به احاديث زير توجه كنيد:
پيامبر گرامى اسلام فرمود:
از ازدواج با زن سفيه و احمق اجتناب كنيد، زيرا همنشينى با او يك بلا خواهد بود و فرزندانش نيز ضايع خواهند شد.[7] رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود:
مواظب باشيد براى شير دادن فرزندانتان از زنهاى احمق و كمعقل استفاده نكنيد، زيرا شير، كودك را بر همين حال (حماقت) پرورش مىدهد.[8] اميرالمؤمنين عليه السلام فرمود:
دقت كنيد كه چه كسى فرزندان شما را شير مىدهد، زيرا كودك با همين وضع پرورش مىيابد.[9] حضرت باقر عليه السلام فرمود:
براى شير دادن فرزندانتان، از زنان احمق استفاده نكنيد، زيرا شير سرايت دهنده است و بچه به شير، يعنى به شيردهنده، در حماقت شبيه مىشود.[10] رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود:
از زنان احمق و كسانى كه چشمشان ضعيف و آبريز است، براى شير دادن
فرزندانتان استفاده نكنيد، زيرا شير سرايتدهنده است.[11] اميرالمؤمنين عليه السلام فرمود:
چنان كه در ازدواج سعى مىكنيد زنان خوب را انتخاب كنيد، براى شير دادن كودكان نيز سعى كنيد زنان خوب را پيدا كنيد، چون شير طبيعت را تغيير مىدهد.[12] حضرت باقر عليه السلام فرمود:
فرزندت را به وسيله زنهاى زيبا شير بده و در اين جهت از زنان زشت اجتناب كن، زيرا شير سرايتدهنده است.[13] امام باقر عليه السلام فرمود:
براى شير دادن فرزندتان از زنان پاكيزه (دائم الوضوء) استفاده كنيد، زيرا شير سرايتدهنده است.[14]
تأثير غذا در شير
چون شير از غذاى مادر درست مىشود، كميت و كيفيت آن، در چگونگى شير او تأثير دارد، البته مزاج مخصوص بانوان نيز در اين جهت تأثير دارد.
بنابراين، مادران شيرده بايد به نوع غذاى خود توجه داشته باشند. غذاى مادر بايد متنوع و گوناگون باشد، از انواع ميوهها، سبزىها و حبوبات استفاده كند.
غذاهاى مايع، مفيد است. به طور كلى غذاى مادر بايد كامل و از لحاظ مواد غذايى غنى باشد، تا هم خودش سالم بماند و هم شيرش غنى باشد. در تهيه برنامه غذايى مادر مىتوانيد از كتابهاى غذاشناسى و كتابهاى مربوط به بهداشت مادران شيرده استفاده نماييد.
يكى از كارشناسان غذايى مىنويسد:
كارشناسان غذايى به مادران بچه شيرده توصيه مىكنند كه از همه غذاها به مقدار كم گاهگاه استفاده كنند؛ مخصوصاً باقلا، نخود، لوبيا، شير، كره تازه، نارگيل، زيتون، گردو، بادام، ميوههاى شيرين و آبدار مانند: خربزه، هندوانه، گرمك، طالبى، گلابى و غيره.[15] يكى ديگر از دانشمندان مىنويسد:
مقدار شير مادر با رژيم غذايى، تعادل عاطفى و خواب كافى بستگى دارد. مادر شيرده احتياج به غذايى پرمحتوا دارد، چون غذا منبع اصلى شير است. رژيم غذايى او بايد حاوى گوشت، ماهى، سبزى، لبنيات؛ به خصوص پنير، آرد و حبوبات باشد. ويتامينها از طريق سبزىهاى خام و ميوهها به بدن مادر مىرسند. حجم مايعاتى كه مادر در دوره شير دادن مصرف مىكند بايد يك ليتر بيشتر از مواقع ديگر باشد. چاى شيرين با شير، شير تخمير شده و شير اسيدينيه از بهترين نوشابهها هستند.[16] ديگرى مىنويسد:
مادران شيرده اشتهاى بيشترى نسبت به مادرانى كه شير خود را خشك كردهاند، دارند، زيرا مادران شيرده بايستى غذاى بيشترى بخورند تا بتوانند مواد غذايى از دست رفته به وسيله شير را جبران و جاىگزين نمايند. در اين دوران، مادر بايستى از مواد غذايىاى كه داراى ميزان سرشارى از پروتئين و كلسيم مىباشد استفاده نمايد: شير، لبنيات، گوشت و تخممرغ از بهترين مثال آنهااست. در واقع رژيم غذايى شما با توجه به نكات فوق همان رژيم دوران حاملگى خواهد بود.
كافى بودن مقدار كلسيم در رژيم غذايى داراى اهميت زيادى است، زيرا نوزاد براى استخوانسازى خود احتياج به مقدار زيادى كلسيم دارد كه از راه شير به او خواهد رسيد.[17] ديگرى مىنويسد:
مادران شيرده بايد به اندازه كافى غذا بخورند ولى از زياده روى در استعمال غذاهايى مانند گوشت و تخممرغ خوددارى نمايند، همچنين از استعمال موادى مانند پياز، مارچوبه، سير، گوشت شكار و گوشتهاى مانده كه در تركيبات شير تغييراتى به وجود مىآورند مطلقاً بايستى خوددارى نمايند.
بهترين غذاها براى مادران شيرده عبارت است از: اقسام كبابها، آبگوشت، آش، سوپ سبزى، انواع لبنيات، ماهى تازه، مغز كله، سيبزمينى، انواع سبزىهاى تازه، حبوبات، اقسام ميوهها و غيره. غذاهايى مانند ميوههاى خام و كاهو نيز به علت داشتن ويتامينهايى كه وارد شير مىشوند بسيار مفيد مىباشند.[18]
برنامه شير
در بين كارشناسان اختلاف است كه آيا شير دادن كودك نياز به تنظيم برنامه دارد يا نه؟ در اين جا دو نظر وجود دارد: يك دسته عقيده دارند كه تنظيم يك برنامه منظم براى شير دادن كودك، هم به صلاح خود اوست و هم به نفع پدر و مادرش و براى آن مزايايى را ذكر كردهاند؛ از جمله:
1. بدين وسيله كودك عادت مىكند كه در رأس ساعتهاى معين شير بخورد و در نتيجه از همين زمان به رعايت نظم و ترتيب عادت مىكند و در زندگى آينده نيز به رعايت نظم مقيد خواهد بود.
2. از همين زمان مىفهمد كه زندگى، حساب دارد و نبايد خواستههايش را با داد و قال و گريه و زارى و ايجاد مزاحمت بر ديگران تحميل كند.
3. بدين وسيله صبر و تحمل در برابر خواستهها را مىآموزد و عملًا تمرين مىكند.
4. با رعايت نظم، سلامت دستگاه گوارش بهتر تضمين مىشود، زيرا هضم شدن غذا نياز دارد كه مدت معينى در معده بماند و بهتر است در اين مدت غذاى ديگرى وارد نشود تا غذاى سابق خوب هضم شود. لذا در صورتى كه بدون نظم و حساب غذاهاى متعدد در معده متراكم گردد، هضم آنها برايش دشوار خواهد بود و از اين طريق امكان دارد به بيمارىهاى دستگاه گوارش مبتلا گردد.
5. در صورتى كه كودك عادت كند منظم شير بنوشد پدر و مادرش نيز در آسايش خواهند بود.
صاحبان اين عقيده با اين قبيل توجيهات، ترجيح مىدهند كه كودك با برنامه منظم و در رأس ساعتهاى معين تغذيه شود.
امّا گروهى ديگر اين عقيده را نمىپسندند و رعايت برنامه دقيق را نه تنها لازم نمىدانند، بلكه آثار سوئى را نيز برايش ذكر نمودهاند.
آنها مىگويند: لازم نيست براى تغذيه كودك برنامه دقيقى را به اجرا بگذاريد، خود كودك هر وقت گرسنه شد به وسيله گريه آن را اظهار مىدارد و در اين جا مادر بايد فوراً به او شير بدهد و براى آن منافعى را برشمرده اند:
1. در چنين صورتى بهتر احساس امنيت مىكند و نگرانى و اضطراب ندارد.
2. به مادر و اطرافيان، خوشبين و اميدوار مىشود و مىداند كه در هنگام نياز، به يارىاش مىشتابند.
3. چون هنگام گرسنگى فوراً به او مىرسند احساس كمبود نمىكند تا جزع و فزع به راه بيندازد و بىقرارى نمايد.
با اين قبيل توجيهات اظهار مىدارند كه بهتر است موضوع شير دادن و روش آن به مادران واگذار شود، خود آنها بهتر مىدانند چه كنند و به چه طريق بچه خود را شير بدهند.
بنابراين، هر يك از اين دو گروه براى توجيه عقيده خود مطالبى را گفتهاند، ليكن به عقيده ما نظر اول گرچه اجرايش كمى دشوار به نظر مىرسد امّا هم از لحاظ بهداشت كودك، هم از جهت تربيت اخلاقى او و هم از جهت آسايش مادر بر نظر دوم ترجيح دارد. درست است كه طبق نظر دوم، هنگام گرسنگى كودك، مادر فوراً به يارىاش مىشتابد و طفل نيازى به جزع و فزع ندارد و به مادر و اطرافيانش خوشبين خواهد بود، ليكن كودك با همين وضع عادت مىكند، وقتى هم بزرگ شد و خواست در بين اجتماع زندگى كند از همه توقع دارد مانند مادر تسليم خواستههايش باشند، در صورتى كه ديگران چنين تعهدى را ندارند، در نتيجه براى رسيدن به هدف به داد و فرياد و در صورت امكان به زور متوسل مىشود و اگر به نتيجه نرسيد خودش را محروم و شكست خورده و ديگران را بىعاطفه مىشمارد.
بهتر است كودك از همان اول به رعايت نظم عادت كند و بداند كه زندگى دنيا بىحساب و كتاب نيست و هميشه بر طبق ميل انسان نخواهد بود. به علاوه، با رعايت بهداشت و نظم و ترتيب حساب شده، غذا خوردن نه تنها براى افراد بزرگ سودمند مىباشد، بلكه براى دستگاه ظريف و تازه كار گوارش كودك نيز مفيد و ضرورى خواهد بود كه تخلف از آن ممكن است موجب بروز اختلالاتى گردد.
اسلام نيز پرخورى و زيادهروى در غذا خوردن را مذموم مىشمارد:
پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله فرمود:
از پرخورى خوددارى كنيد كه شكم (معده) را فاسد مىكند، موجب بيمارى مىشود و باعث كسالت در عبادت مىگردد.[19] اميرالمؤمنين عليه السلام فرمود:
هميشه سير بودن موجب انواع بيمارىها مىشود.[20] به مصلحت كودك است كه از همان آغاز، به پرخورى و از سرسيرى غذاخوردن عادت نكند.
بنابراين، با برنامه منظم شيرخوردن، هم براى سلامت جسمِ كودك مفيد است و هم براى تربيت صحيح اخلاقى او سودمند خواهد بود.
راسل مىنويسد:
امروزه هر مادر تربيت شدهاى به حقايق سادهاى در مورد بچهدارى معرفت دارد؛ مثلًا مىداند كه مقيد بودن به تغذيه طفل در فاصلهاى منظم، نه هرگاه كه گريه كند، چقدر مهم است. اين قيد از اين جهت پيدا شده است كه براى هضم غذاى طفل سودمندتر است و همين خود كافىترين و كاملترين دليل به شمار مىرود. به علاوه از نظر تربيت اخلاقى هم مطلوب مىباشد، زيرا كودكان شيرخوار خيلى بيش از آنچه اشخاص بالغ و بزرگ تصور مىكنند محيل و مكار هستند. اين كودكان وقتى ببينند كه گريه كردن نتايجى بس مطلوبتر به بار مىآورد البته همان روش را به كار مىبندند و بعداً همين كه ببينند عادت به شكوه و زارى به جاى اين كه آنان را مشمول نوازش كند، منفور مىسازد، تعجب و تكدر را پيشه مىكنند و دنيا به چشم آنها سرد و خشك و بىروح مىآيد.[21] دكتر جلالى مىنويسد:
اگر طبق دستور پزشك متخصص، برنامه منظم براى شيرخوردن او تعيين شود تمايل عادت به اين كار در او پيدا مىشود و خود عادت سبب مىگردد كه اولًا:
رفتارها و عكسالعملهاى مربوط به آن عادت مادران را از حالت سيرى و گرسنگى طفل آگاه نمايد و ثانياً: چون بسيارى از اعمال روزانه هر فرد طبق عادت بايد صورت گيرد همين شير خوردنِ منظم، پايه خوبى براى عادت بعدى اوست.[22] در كيفيت تنظيم برنامه و فاصله بين دفعات شير دادن نيز در بين كارشناسان كمى اختلاف نظر وجود دارد: گروهى عقيده دارند كه خوب است هر چهار ساعت يك بار به كودك شير داده شود. بعضى ديگر فاصله سه ساعت يا سه ساعت ونيم را پيشنهاد مىكنند. دسته ديگر مىگويند: در سه ماه اول فاصله سه ساعت مناسب است بعد از آن چهار ساعت. ولى همه آنها گفتهاند: در شبها بايد فاصله بيشتر باشد؛ شش يا پنج ساعت. ولى همه توصيه مىكنند در هر مرتبه بايد آن قدر به كودك شير داد كه كاملًا سير گردد و پستان مادر را جواب گويد.
در خاتمه تذكر چند نكته را ضرورى مىدانيم:
1. چون همه كودكان از جهت بنيه جسمانى و دستگاه گوارشى در شرايط يكسانى نيستند، و ممكن است در شرايط مختلف، احوال گوناگونى پيدا كنند، خوب است مادران در تنظيم برنامه شير، با يك پزشك كودك مشورت و طبق دستورالعمل او رفتار كنند.
2. اين كه گفته شد: كودك را بايد برطبق برنامه تنظيم شده شير داد، بدين معنا نيست كه بايد درست در رأس ساعت معين و بدون كم و زياد به او شير داد، حتى اگر مثلًا نيمساعت جلوتر گرسنه شد و گريه كرد بايد در برابرش مقاومت نمود و صبر كرد تا ساعت شيرخوردن به طور دقيق فرا رسد، بلكه مقصود پيروى از يك برنامه منسجم و مرتب تقريبى و نسبى است كه تقديم يا تأخير چند دقيقه در بعض شرايط و اوقات لطمهاى به آن نمىزند.
3. شايد بعضى از بانوان تقيد به يك برنامه منظم در شيردادن را امرى بسيار دشوار و ناسازگار با عواطف مادرى بدانند و از اجراى آن شانه خالى كنند، ليكن اين مادران بايد توجه داشته باشند كه اگر تصميم بگيرند و از آغاز امر، نوزاد را بر طبق برنامه شير بدهند به تدريج با چنين برنامهاى عادت مىكند و پيروى از آن دشوار نخواهد بود.
كافى نبودن شير مادر
اگر شير مادر به مقدارى نيست كه بچهاش را سير كند باز هم نبايد او را از شير مادر محروم سازد و به طور كلى از شيرهاى ديگر استفاده كند. بلكه هر مقدار شير دارد به او بدهد و كمبود آن را با شيرها و غذاهاى ديگر جبران كند.
بعد از شير مادر بهتر است براى تغذيه كودك از شير گاو كه تا حدى شبيه شير مادر است استفاده كرد، در اين صورت بايد به نكتههاى زير توجه فرماييد:
1. چون شير گاو غليظتر از شير مادر است بايد مقدارى شكر و آب جوشيده به آن اضافه شود به حدى كه شبيه شير مادر گردد.
2. شير را مدت بيست دقيقه بجوشانيد تا اگر ميكربى دارد كشته شود.
3. مواظب باشيد شيرى كه به بچه داده مىشود نه زياد گرم و نه زياد سرد باشد، بلكه در حد حرارت شير مادر.
4. سعى كنيد تا حد امكان از شير تازه و سالم استفاده كنيد.
5. هر دفعه كه بچه را شير مىدهيد شيشه را با آب گرم بشوييد، مبادا شير در آن بماند و فاسد گردد.
6. بچه را در بغل بگيريد و طورى او را شير بدهيد كه گويا از پستان شير مىخورد تا از دامان گرم و عاطفه مادرى نيز برخوردار شود.
اگر مىخواهيد از شير خشك استفاده كنيد لازم است در اين باره با پزشك كودك مشورت كنيد و با دستور او نوع شير را انتخاب نماييد، چون شير خشك داراى انواع گوناگونى است كه همه آنها، براى هر بچه و در هر سن، تناسب و سازگارى ندارد. تنها پزشك مىتواند شما را در انتخاب نوع شير و مقدار آن يارى كند. اگر بعد از استفاده، احساس كرديد كه به مزاج بچه شما سازگار نيست حتماً به پزشك مراجعه كنيد تا نوع ديگرى را انتخاب كند.
ممنوعيت از شير مادر
در عين حال كه شير مادر براى كودك از هر غذاى ديگر مفيدتر مىباشد، امّا در چند مورد بايد بچه را از شير مادر محروم ساخت:
1. در صورتى كه مادر مبتلا به يكى از بيمارىهاى واگير، مانند سل باشد.
2. در صورتى كه مادر مبتلا به بيمارى خطرناكى باشد كه پزشك شير دادن را برايش مضر بداند، مانند بيمارى قلب يا كمخونى شديد.
3. مادرى كه مبتلا به جنون يا بيمارى صرع است.
4. مادران الكلى يا معتاد به استعمال مواد مخدر.
در اين گونه موارد بايد بچه را از شير مادر محروم ساخت و براى تغذيه او از شيرهاى ديگر استفاده كرد.
كمك شير
در طول سال اول و دوم زندگى كودك غذاى اصلى او شير مىباشد كه بايد تا پايان سال دوم ادامه يابد، زيرا غذايى كامل و متناسب با دستگاه گوارش او است، نبايد غذاى او منحصر به شير باشد بلكه بايد به تدريج با غذاهاى ديگر نيز آشنا شود و از آنها استفاده كند. بايد كمكم كودك را از ماه سوم به بعد با غذاهاى ديگر آشنا ساخت. غذاى او بايد ساده، كامل و مايع باشد. انواع آب ميوه مفيد است.
مىتوانيد سبزىها را بپزيد و آب آنها را به كودك بدهيد. سوپ استخوان با هويج فرنگى براى تأمين كلسيم و رشد و تقويت استخوانها بسيار لازم و مفيد مىباشد. مىتوانيد از سيبزمينى و تخممرغ آبپز، بيسكويت، پنير تازه، كره، برنج پخته، آبگوشت، گوشت مرغ، ميوههاى تازه، عصاره غلات، فرنى و كمپوت ميوهها استفاده كنيد. مقدار كمى از روغن ماهى نيز مفيد و لازم است.
غذاى كودك بايد متنوع، ساده، سبك و متناسب با دستگاه گوارش و طبق نياز او باشد، نه زيادتر. در آغاز بايد از غذاهاى مايع و بسيار كم استفاده كرد و به تدريج مقدارش را اضافه كرد و از نوع سنگينتر استفاده نمود. وقتى دندان در آورد مىتواند از غذاهاى جويدنى نيز استفاده كند. ولى در تمام اين مراحل شير مهمترين غذاى كودك خواهد بود.
از شير گرفتن
كودك مدت دو سال شير مىخورد و اين حق طبيعى او است كه خداى متعال مقرر نموده است.
خدا در قرآن مىفرمايد:
مادران دو سال تمام به بچه هاى خود شير مىدهند، اگر بخواهند كه شير تمام بدهند.[23]
امام صادق عليه السلام فرمود:
حداقل دوران شيرخوارگى 21 ماه است كه اگر زودتر او را از شير بگيرند به وى ستم شده است.[24] در صورتى كه مادر عذرى ندارد بايد دو سال و حداقل 21 ماه به بچه اش شير بدهد، امّا بعد از پايان دو سال مىتوان بچه را از شير گرفت. امّا از شير گرفتن بچه كار چندان سهل و آسانى هم نيست، زيرا مدت دو سال با شير مادر عادت كرده و ترك عادت دشوار است. مسلماً تا چند روز ناسازگارى و جزع و فزع خواهد كرد؛ حتى ممكن است اعتماد خود را نسبت به مادر از دست داده و بدبين شود.
و همين موضوع مىتواند در روح و روانش آثار سويى بگذارد.
بنابراين، بايد قبلًا مقدمات كار را فراهم ساخت و كودك را براى ترك شير خوردن آماده كرد. مادران كاردان در طول دو سال به تدريج بچه را با غذاهاى ديگر آشنا مىسازند و در ماههاى آخر كمكم از دفعات شير دادن مىكاهند و به جاى آن به او غذا مىدهند. به طورى كه در ماه آخر، شير خوردن به حداقل رسيده و به طور طبيعى مىتواند از شير خوردن صرفنظر كند. مادر مىتواند پستانش را سياه كند يا نوك پستان را تلخ نمايد تا كودك خود به خود به شير بىرغبت گردد. سعى كنيد بچه را به چيزهاى ديگر مشغول سازيد تا از شير خوردن منصرف شود. امّا هيچگاه او را از لولو و چيزهاى ديگر نترسانيد، چون ممكن است در جسم و جان او آثار سويى بگذارد كه بعداً نتيجهاش ظاهر شود. به هر حال با صبر و استقامت و تدبير مىتوان به خوبى كودك را از شير گرفت و غذاهاى ديگر را جايگزين ساخت بدون اين كه آثار بدى به وجود آيد.
در خاتمه لازم است به مادران يك نكته مهم را تذكر دهيم:
قبلًا كودك شما بخش عظيمى از مواد غذايى مورد نياز خود را از شير دريافت مىكرد، بعد از اين كه از شير گرفته شد اين منبع را از دست خواهد داد. بنابراين، تنظيم برنامه غذايى او بايد به گونهاى باشد كه همه نيازهاى او را تأمين كند. مواد مورد نياز او عبارتاند از:
1. مواد قندى مانند: ميوههاى تازه، غلات، نان، سيبزمينى و ساير مواد قندى و نشاستهاى.
2. مواد چربى مانند: انواع روغن، كره، خامه.
3. مواد پروتئينى مانند: تخم مرغ، گوشت، ماهى، مرغ و شير.
4. مواد معدنى كه در انواع سبزىها و پنير وجود دارد.
انواع ويتامينها كه در انواع ميوهها، مركبات، سبزيجات، حبوبات و روغن ماهى وجود دارند.
ما، در اين جا نمىتوانيم به تفصيل در باره خواص غذاها بحث كنيم، ولى شما مىتوانيد از كتابهايى كه در اين زمينه تأليف شده استفاده كنيد، ليكن به طور اجمال ياد آور مىشويم كه غذاى كودك شما بايد متنوع باشد.[25]
[1]. نحل( 16) آيه 78.
[2]. كودك خود را بشناس، ص 48.
[3]. آنچه را بايد مادران باردار بدانند، ص 245.
[4]. مادر باردار، ص 183.
[5]. وسائل الشيعه، ج 15، ص 175:« ما من لَبنٍ رُضِعَ به الصبيُّ أعظمُ بركةً عليه من لَبنِ أمّه».
[6]. همان، 175:« فإذا أرضعت كان لها بكلّ مصّة كعِدل عِتق محرّر من ولد إسماعيل؛ فإذا فَرِغت من رضاعِه ضرب ملك كريم على جنبها، و قال: استَأنفي العملَ فقد غُفِرلك».
[7]. مستدرك الوسائل، ج 2، ص 538:« و إيّاكم و تزويجَ الحَمقاء فإنّ صحبتَها بلاءٌ و ولدَها ضياعٌ».
[8]. همان، ص 624:« إيّاكم أن تَسترضِعوا الحمقاءَ فإنّ اللبن ينشئه على ذلك».
[9]. وسائلالشيعه، ج 15، ص 188:« انظَروامن يُرضِعُ أولادكم فإن الولد يَشُبّعليه».
[10]. همان:« لاتَسترضعِوا الحَمقاء فإنّ اللبن يَعدي و إنّ الغلام ينزع إلى اللبن، يعني إلى الظئر في الرعونة و الحمق».
[11]. همان:« لاتَسترضعوا الحمقاء ولا العمشاء فإنّ اللبن يعدي».
[12]. همان:« عليّا عليه السلام كان يقول: تخيّروا للرضاع كما تخيّرون للنكاح فإنّ الرضاع يغيّر الطباعَ».
[13]. همان، ص 189:« استرضِعْ لولدك بلبن الحسانِ و إيّاك و القبائح فإنّ اللبن يعدي».
[14]. همان، ص 185:« عليكم بالوَضّاءِ من الظُؤْرَةِ فإنّ اللبن يعدي».
[15]. اعجاز خوراكىها، ص 251- 265.
[16]. كودك خود را بشناس، ص 50.
[17]. مادران باردار، ص 249.
[18]. پرورش كودك، ص 25.
[19]. مستدرك الوسائل، ج 3، ص 80:« إيّاكم و البطنةَ فإنّها مُفسِدةُ للبطنِ و مورثةٌ للسُقم و مُكسِلةٌ عن العبادة».
[20]. همان، ص 82:« إدمان الشَبعِ يُورِث أنواعَ الوَجعِ».
[21]. در تربيت، ص 78.
[22]. روانشناسى كودك، ص 224.
[23]. بقره( 2) آيه 233:\i« وَالوالِداتُ يُرْضِعْنَ أَوْلادَهُنَّ حَوْلَيْنِ كامِلَيْنِ لِمَنْ أَرادَ أَنْ يُتِمَّ الرَّضاعَةَ».
[24]. وسائلالشيعه، ج 15، ص 177:« الرضاعُ واحد و عشرون شهراً، فما نَقَص فهوجور على الصبيّ».
[25] امينى، ابراهيم، اسلام و تعليم و تربيت، 1جلد، بوستان كتاب (انتشارات دفتر تبليغات اسلامى حوزه علميه قم) - قم، چاپ: سوم، 1387.