هدف تربیت
در مباحث گذشته با انسان و ابعاد وجودى او از دیدگاه اسلام آشنا شدیم و دانستیم که او در عین وحدت داراى سه جنبه وجودى است: جسمانى، حیوانى و انسانى. از جهت جسمانى نیز داراى صورت و ترکیبى مخصوص است که به وسیله آنها رشد و تولید مثل مىکند، از همین طریق سلامت و کمال یا بیمارى و نقصان بر او عارض مىشود. بنابراین، تربیت در چگونه شدن کودک تأثیر دارد و باید مورد عنایت اولیا و مربیان قرار گیرد. مربیان وظیفه دارند در پرورش جسم کودک عنایت کامل داشته و سعى کنند فردى سالم، نیرومند و متعادل پرورش دهند.
انسان از جنبه حیوانى نیز نیازهایى دارد که براى تأمین آنها غرایز و تمایلاتى در وجودش نهاده شده و براى نیل به این نیازها اعضاى مناسبى در اختیارش قرار گرفته است. انسان داراى شعور، اراده، نیروى حرکت، شهوت و غضب است. فقدان یا نقصان هر یک از اینها به زندگى حیوانى او لطمه وارد مىسازد.
چنان که اصل وجود این صفات و غرایز از کمالات و از لوازم زندگى حیوانى محسوب مىشوند و فقدان یا نقصان هر یک از آنها موجب نقصان خواهد شد، افراط یا تفریط و خروج از حد اعتدال نیز یک نقصان به شمار مىآید و به زندگى انسانى لطمه وارد خواهد ساخت.
بنابراین، اولیا و مربیان باید در تربیت کودک، پرورش غرایز و صفات حیوانى را در حد اعتدال رعایت کرده، و به طور کلى فردى را پرورش دهند که با اراده، قاطع، فعّال، پرتحرک، با نشاط، زیبا و داراى بدنى سالم و اعضا و جوارحى نیرومند باشد.
امّا انسان در جنبه هاى جسمانى و نباتى و حیوانى خلاصه نمىشود، بلکه جنبه انسانى و روح ملکوتى نیز دارد که از عالم ماده و مادّیات برتر است.
موجودى است مجرد، برگزیده و خلیفة اللَّه. توانهاى علمى او به حدى است که از دیگر حیوانات ساخته نیست. آزاد و مختار آفریده شده و مسئولیتهایى را بر عهده گرفته است. فطرت خداجویى و خداپرستى دارد و کمال آشناست.
این موجود برگزیده الهى با مرگ نابود نمىشود، بلکه از این جهان به جهان آخرت منتقل مىگردد تا نتایج اعمال دنیوى خود را ببیند. نفس انسان به وسیله علم و ایمان، عمل صالح و تخلق به اخلاق نیک کامل مىشود و براى تقرب به خدا صلاحیت پیدا مىکند. عقاید باطل، اعمال ناشایسته و اخلاق رذیله موجب سقوط و هلاکت او مىشوند.
بنابراین، اولیا و مربیان باید پرورش جنبههاى انسانى کودک را نیز منظور بدارند و او را انسان پرورش دهند. باید به پرورش نیروى خداجویى و ایمان به مبدأ و معاد در کودک نیز عنایت داشته باشند. اخلاق نیک را در او تقویت کرده و از رذایل اخلاق بازبدارند. سعى کنند انسانى عاقل، دانشمند، خوش فهم، با ایمان، دیندار، خوش اخلاق، خیرخواه، راستگو، امین، صبور، با استقامت، شجاع، عدالتخواه، متعهد، ایثارگر، وظیفه شناس، مؤدب، با انضباط، متواضع، کاردان، کوشا و جدى، تربیت کنند.
اولیا و مربیان نمىتوانند جنبههاى انسانى کودک را نادیده بگیرند و فقط به تربیت ابعاد جسمانى و حیوانى او بپردازند. چنین تربیتى غلط و ناقص و خیانت به کودک است.
بنابراین، هدف تربیت بسیار وسیع و گسترده است و باید تمام ابعاد وجودى انسان و بالاخص جنبه هاى انسانى او را در برگیرد. مربى کودک باید بداند که انسان تربیت مىکند نه حیوان، و تربیت جنبه هاى انسانى باید در رأس برنامه اش باشد.
ژان شاتو مىنویسد:
تعلیم و تربیت، احترامى مضاعف است؛ احترام به کودک که باید متناسب با مقام خاصش به عنوان مرد یا زن آینده و نه کودک فعلى، با او رفتار شود و احترام به معلّم که قبل از هر چیز نمونهاى است که باید سرمشق قرار گیرد. وى نه تنها یک آموزگار بلکه یک انسان است. پشت هر تعلیم و تربیت و در تمام سطوح- هر چند به نحوى متفاوت- باید یک افق انسانیت موجود باشد.
بجاست که آدمى را همیشه از بالاترین درجهاش به کار بگیریم و هرگز در پى آن نباشیم که او را به بازى در کودکى و به شغل در سن کمال، از ارزش بیندازیم. آدمى همیشه بیش ترمىخواهد و منظورش بیش از آن است که دارد و انسانیت هم همین است.[1] در ادامه مىنویسد:
تعلیم و تربیت باید، همیشه آدمى را از برترین جنبه اش تحت تأثیر قرار دهد و حال آن که پیشداورىها و تبلیغات همواره او را از پست ترین جنبه ها یعنى جنبه حیوانىاش به کار مىگیرد. بارى این بخش عالى آدمى زود آشکار مىشود، آدمى جانورى مغرور و دشوار است و بالاتر از آن، کودک آدمىتر از بزرگسال است. کودکى یک حالت نیست، یک رفتار است و تعلیم و تربیت نیز یک رفتار خواهد بود. کودک به هیچ وجه از حالت کودکى خود خوشنود نیست؛ ابداً نمىخواهد با او به عنوان کودک رفتار شود، مىخواهد هم وزن بزرگسالان باشد. به هیچ وجه مثل جانور و گیاه متمایل به خواب نیست، بلکه خواهان غلبه بر خویشتن و برکشیدن خود به مافوق است. براى او رشد و نمو عبارت از رهایى بىوقفه خود از وجود دیروز خویش و فراموش کردن کودکى است که روز پیش بوده است.[2][3]
[1]. مربیان بزرگ، ص 339.
[2]. همان، ص 341.
[3] امینى، ابراهیم، اسلام و تعلیم و تربیت، 1جلد، بوستان کتاب (انتشارات دفتر تبلیغات اسلامى حوزه علمیه قم) - قم، چاپ: سوم، 1387.