برزخ
از آیات و احادیث فراوان استفاده می‌شود که مرگ پایان زندگی انسان نیست بلکه پس از مرگ به جهان دیگری به نام «برزخ» منتقل می‌شود و به حیات خویش ادامه می‌دهد. عالم برزخ بین عالم محسوس دنیوی و عالم قیامت و حشر کلی قرار دارد. عالم برزخ از قبر شروع می‌شود و تا حشر کلی و قیام قیامت ادامه دارد. ولی نه بدان گونه که تناسخیه گفته‌اند که روح انسان پس از مرگ به بدن انسان یا حیوان دیگری حلول می‌کند و پس از مرگ او به بدنی دیگر و ... و بدین صورت به حیات خویش ادامه می‌دهد تا از آلودگی‌ها پاک گردد و برای حشر کلی لیاقت پیدا کند. اندیشه تناسخ، باطل است و با عقاید اسلامی هم‌خوانی ندارد.
در آغاز به برخی آیات و احادیثِ مربوط به برزخ به عنوان نمونه اشاره می‌شود:
قرآن می‌گوید: «هنگامی که مرگ هر یک از آنان فرا می‌رسد می‌گوید:
پروردگارا مرا باز گردانید شاید در آنچه وا نهاده‌ام عمل خیری انجام دهم.
هرگز نه، سخنی است که او می‌گوید، پشت سرشان تا قیامت برزخ وجود دارد.»[59]
و می‌گوید: «كسانى را كه در راه خدا كشته شدهاند مرده نپنداريد، بلكه زنده اند و نزد پرودگار شان روزى مىگيرند. به آنچه خدا به فضل خود به آنان عطا كرده شادمانند و به كسانى كه هنوز به آنان نپيوسته اند بشارت مى دهند. نه ترسى دارند نه اندوهگين مىشوند.»[60]
در این آیه تصریح شده که شهیدان بعد از مرگ زنده‌اند و توجیه آن به باقی ماندن نام وجهی ندارد. البته حیات بعد از مرگ با حیات دنیا تفاوت‌هایی دارد. اگر حیات بعد از مرگ را برای شهیدان پذیرفتیم حیات سایر مردگان را نیز باید بپذیریم، تفاوت شهیدان با سایر مردگان دراین است که آنها در مقام عالی «عند ربهم يرزقون» از خدای متعال روزی می‌گیرند.
بنابراین باید گفت: همه انسان‌ها بعد از مرگ نیز زنده‌اند و به جهان دیگر به نام برزخ منتقل می‌شوند و به حیات خویش ادامه می‌دهند. در احادیث فراوانی نیز به همین مطلب اشاره شده است از باب نمونه:
ابو ولاد می‌گوید: «خدمت حضرت صادق علیه السلام عرض کردم: فدایت شوم. روایت شده که ارواح مؤمنین بعداز مرگ در سنگ‌دانِ پرندگان سبز
قرار می‌گیرند و دور عرش الهی می‌چرخند؟ فرمود: نه، مؤمن گرامی‌تر از این است که روحش در سنگ‌دانِ مرغ جای بگیرد، بلکه ارواح مؤمنین در بدن‌هایی همانند بدن‌های دنیوی خواهند بود.»[61]
یونس می‌گوید: «نزد حضرت صادق علیه السلام بودم فرمود: مردم درباره ارواح مؤمنان چه می‌گویند؟ عرض کردم می‌گویند: آنها در چینه دان پرندگان سبز، در قندیل‌هایی زیر عرش جای دارند. فرمود: سبحان الله! مؤمن نزد خدا گرامی‌تر از این است که روح او در چینه دان مرغ‌ها نهاده شود.
ای یونس! هنگامی که مرگ مؤمن فرا رسید پیامبر اکرم و علی و فاطمه و حسن و حسین علیهم السلام و فرشتگان مقرب الهی نزد او حضور می‌یابند، وقتی خدا او را قبض روح کرد روح در قالبی همانند قالب دنیوی قرار می‌گیرد.
پس می‌خورند و می‌آشامند. وقتی روح تازه‌ای بر آنها وارد شد او را به همان صورتی که در دنیا داشته می‌شناسند.[62]
ابو بصیر از امام صادق علیه السلام نقل کرده که فرمود: «ارواح (مؤمنین) در شکل جسدها در میان درختان بهشتی زندگی می‌کنند. تعارف و گفت‌گو دارند. وقتی روح جدیدی بر آنها وارد شد به یک‌دیگر می‌گویند: وی را رها سازید، تازه از هول بزرگی نجات یافته است. سپس از او سؤال می‌کنند:
فلانی و فلانی در چه حالی بودند؟ اگر پاسخ داد! زنده بود به نجات او امیدوار می‌شوند، و اگر گفت: مرده بود می‌گویند: به هلاکت رسیده به هلاکت رسیده است.»[63]
از این قبیل احادیث و احادیثی که در بحث قبر به برخی از آنها اشاره شد استفاده می‌شود که روح انسان پس از مرگ به جهان دیگری به نام «برزخ» منتقل می‌شود و در آن جهان دارای بدنی جسمانی است و از جهت شکل و صورت و رنگ و قیافه کاملًا شبیه بدن دنیوی است؛ به گونه‌ای که آشنایان او را می‌شناسند و با او گفت‌گو می‌کنند.
بنابراین روح انسان در برزخ، بدنِ جسمانی دارد ولی بدنش دنیوی نیست، چون اگر دنیوی باشد برزخی و اخروی نخواهد بود.
* امينى، ابراهيم، معاد در قرآن، 1جلد، بوستان كتاب (انتشارات دفتر تبليغات اسلامى حوزه علميه قم) - قم، چاپ: سوم، 1390.
[59]. مؤمنون( 23) آيه 99:« حَتّى إِذا جاءَ أَحَدَهُمُ المَوْتُ قالَ رَبِّ ارْجِعُونِ* لَعَلِّى أَعْمَلُ صالِحاً فِيما تَرَكْتُ كَلاّ إِنَّها كَلِمَةٌ هُوَ قائِلُها وَمِنْ وَرائِهِمْ بَرْزَخٌ إِلى يَوْمِ يُبْعَثُونَ»
[60]. آلعمران( 3) آيه 169:« وَلا تَحْسَبَنَّ الَّذِينَ قُتِلُوا فِى سَبِيلِ اللَّهِ أَمْواتاً بَلْ أَحْياءٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ يُرْزَقُونَ* فَرِحِينَ بِما آتاهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ وَيَسْتَبْشِرُونَ بِالَّذِينَ لَمْ يَلْحَقُوا بِهِمْ مِنْ خَلْفِهِمْ أَلّا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلا هُمْ يَحْزَنُونَ»
[61]. بحارالأنوار، ج 6، ص 267: أبوولّاد الحنّاط عن أبيعبداللّه عليه السلام قال: قلت له:- جعلت فداك- يروون أنّ أرواحَ المؤمنين في حواصلِ طيورٍ خُضْرٍ حولَ العرشِ؟ فقال:« لا، المؤمن أكرم على اللّه من أن يجعل روحه في حوصلة الطير، لكن في أبدان كأبدانهم»
[62]. همان، ص 269: يونس بن ظبيان قال: كنت عند أبيعبداللّه عليه السلام فقال:« ما يقول الناس في أرواح المؤمنين؟» فقلت: يقولون: تكون في حواصل طيورٍ خُضْرٍ في قناديلَ تحتَ العرشِ. فقال أبوعبداللّه عليه السلام:« سبحان اللّه! المؤمن أكرم على اللّه من أن يجعَلَ روحه في حوصلة طيرٍ، يا يونس! إذا كان ذلك أتاه محمّد صلى الله عليه و آله و عليّ و فاطمة و الحسن و الحسين عليهم السلام و الملائكة المقرّبون، فإذا قبضه اللّه عزّوجلّ صَيّرَ تلك الروح في قالب كقالبِه في الدنيا، فيأكلون و يشربون، فإذا قَدِم عليهم القادمُ عرفوه بتلك الصورة التي كانت في الدنيا»
[63]. همان، ص 269: أبوبصير عن أبيعبداللّه عليه السلام قال:« إنّ الأرواح في صفةِ الأجساد في شجرةٍ في الجنّة تعارفُ و تساءلُ، فإذا قدمت الروح على الأرواح تقول: دعوها فإنّها قد أفلتت من هول عظيم، ثمّ يسألونها ما فعل فلان و ما فعل فلان؟ فإن قالت لهم: تركته حيًّا ارتجّوه. و إن قالت لهم: قد هلك قالوا: قد هوى، هوى»