دوزخ
دوزخ جای‌گاهی است در جهان دیگر که بزه‌کاران در آن‌جا به انواع عقوبت‌ها کیفر می‌بینند. قرآن مجید از آن‌جا به عنوان جهنم و جحیم یاد می‌کند. به آیات زیر توجه فرمایید:
- «به كافران بگو: به زودى مغلوب مىشويد و به سوى جهنم محشور خواهيد شد، و جاىگاه بدى است.»[19]
- «خدا همه منافقان و كافران را در جهنم گرد مىآورد.»[20]
- «خدا به مردان و زنان منافق و كافران به آتش جهنم وعده داده و در آن‌جا جاودانه خواهند بود. همان، آنان را كفايت مىكند و خدا آنان را لعنت كرده است، و عذابى پايدار خواهند داشت.»[21]
- «هر کس نزد پروردگارش گناه‌کار بیاید بی‌گمان داخل دوزخ شود که نه می‌میرد و نه زنده می‌ماند.»[22]
- «براى كافران آتش جهنم آماده است، نه حكم مرگشان صادر مىشود، نه در عذابشان تخفيف داده مىشود. بدين گونه هر ناسپاسى را كيفر مىدهيم.»[23]
- «پروردگارتان فرمود: مرا بخوانيد تا اجابت كنم، آنان كه از پرستش من سرباز مىزنند با خوارى داخل جهنم مىشوند.»[24]
عذاب‌های دوزخی
قرآن عذاب‌های جهنم را سخت و دردناک توصیف کرده و با این عناوین از آنها یاد می‌کند:
عذاب دردناک (عذاب الیم) عذاب ذلت بار (عذاب مهین) عذاب بزرگ (عذاب عظیم) عذاب سخت (شدید العذاب) عقاب سخت (شدید العقاب) جای‌گاه بد (لبئس المهاد) عذاب سوزنده (عذاب الحریق).
مهم‌ترین عذاب‌های دوزخ، آتش سوزان است؛ از همین رو، جهنم در آیات فراوانی از قرآن به عنوان نار (آتش) معرفی شده است؛ به عنوان نمونه:
- «کسانی که کافر شدند و آیات ما را تکذیب کردند اصحاب نار (آتش) و در آن‌جا جاویدان خواهند بود.»[25]
- «آرى هر كس كار بد انجام داد و گناهانش او را فرا گيرند آنان اصحاب آتشاند و در آنجايگاه جاويدان خواهند بود.»[26]
سایر عذاب‌های دوزخی نیز از نوع حرارت شدید، سوختن و شعله‌ور شدن معرفی شده است.
خوراک اهل دوزخ
قرآن می‌فرماید:
- «ما براى ستمكاران آتشى آماده كردهايم كه سراپردههايش آنان را فرا مىگيرد و اگر فرياد رسى طلب كنند با آبى چون گدازه فلز به فريادشان مىرسند كه (گرماى آن) چهرهها را بريان مىكند، چه بد آشاميدنى و زشت جاىگاهى است.»[27]
- «پشت سرش جهنم است و از آب چرک و خون به او بخورانند.
جرعه جرعه آن را می‌نوشد و گوارای او نیست، مرگ از هر سو بر او می‌تازد، اما نمی‌میرد و عذابی سخت در انتظار اوست.»[28]
- «درخت زقّوم خوراك گناهكار است كه چون فلز گداخته در شكمها جوش مىزند، هم چون جوشيدن آب داغ سپس بر سرش آب داغ مىريزند؟»[29]
لباس اهل دوزخ
در قرآن می‌گوید: «پس براى كسانى كه كفر ورزيدند جامهاى از آتش آماده كردهاند. بر سرشان آب جوش ريخته مىشود. هر چه در اندرون آنهاست و نيز پوستهايشان گداخته مىشود. گرزهاى آهنين برايشان آماده است.»[30]
چنان که ملاحظه می‌فرمایید دوزخ در قرآن به عنوان جای‌گاهی پر از آتش، شعله‌ور، داغ و سوزنده، که با لباسها و خوراک‌های آتشین از ساکنین آن پذیرایی می‌شود، معرفی شده است. آیا وضع واقعاً همین گونه است که از ظواهر آیات استفاده می‌کنیم. آیا آتش دوزخ عین همین آتش‌های دنیوی است؟ یا به گونه‌ای دیگر است که نمونه‌اش در دنیا وجود ندارد؟ در برخی آیات ویژگی‌هایی برای آتش دوزخ یاد کرده که نمونه‌اش در دنیا نیست؛ مثلًا در قرآن می‌گوید: «از آتشى بترسيد كه هيزم آن آدميان و سنگهاست كه براى كافران آماده شده است.»[31]
و می‌فرماید: «اى مؤمنان خود و خانواده خويش را از آتشى باز داريد كه هيزم آن آدميان و سنگها مىباشند.»[32]
و می‌گوید: «شما و آنچه را به جاى خدا مىپرستيد هيزم (يا سنگريزه) جهنم هستيد و در آن وارد خواهيد شد.»[33]
در این آیات، نفوس خود انسان‌ها و معبودهایشان، چه بت‌ها و چه سنگ‌های قیمتی به عنوان هیزم و شعله ور ساز آتش دوزخ معرفی شده‌اند و در آتش‌های دنیوی چنین چیزی وجود ندارد.
در قرآن می‌گوید: «آنان كه اموال يتيمان را به ستم مىخورند همانا كه شكم خويش از آتش پر مىكنند و به زودى در آتش شعله‌ور در آيند.»[34]
و می‌فرماید: «كسانى كه زر و سيم مىاندوزند و در راه خدا انفاق نمىكنند به عذابى دردناك بشارت بده، روزى كه زر و سيم را در آتش مىگدازند و پيشانى و پهلو و پشتشان را با آن داغ مىكنند. (و گفته مىشود) اين همان اموال است كه ذخيره كرده بوديد، اكنون آنچه را اندوختهايد بچشيد.»[35]
در آیات مذکور خوردن مال یتیم را عین خوردن آتش معرفی کرده و طلا و نقره ذخیره شده را به عنوان وسیله عذاب دادن ذخیره کننده به شمار آورده آن‌گاه می‌گوید اینها عین چیزهایی است که برای خودتان ذخیره کرده‌اید، پس طعم آنها را بچشید.
قرآن در عذاب دادن دوزخیان می‌گوید: «كسانى كه به آيات ما كفر ورزيدهاند به زودى در آتش مىافكنيم، هرگاه كه پوست بدنشان بريان شد پوستهاى تازهاى جاىگزين آن مىسازيم تا عذاب را بچشند. همانا كه خدا قدرتمند و حكيم است.»[36]
از آیه استفاده می‌شود که نه آتش دوزخ همانند آتش‌های دنیوی است، نه بدن انسان عذاب شونده مانند بدن دنیوی است. آتش‌های دنیوی بدن انسان را می‌سوزانند، نه روح و قلب او را. ولی قرآن می‌گوید: آتش دوزخ به روح می‌رسد و باطن انسان را شعله‌ور می‌سازد: در قرآن می‌گوید: «آتش برافروخته خداست كه به دلها راه مىيابد. و از هر سو در ميانشان گرفته، در شعلههاى برافراشته.»[37]
از این قبیل آیات استفاده می‌شود که آتش جهنم با آتش‌های دنیوی تفاوت‌های اساسی دارد و به گونه‌ای دیگر و با آثار ویژه دیگر است. اصولًا اگر آتش دوزخ عین آتش‌های دنیوی باشد دنیا خواهد بود نه آخرت.
سخنانی از امام خمینی
در این‌جا به قسمتی از سخنان امام خمینی در توصیف دوزخ و عذاب‌های دوزخی اشاره می‌کنیم:
جهنم و عذاب‌های گوناگون عالم ملکوت و قیامت صورت‌های عمل و اخلاق خود توست. تو به دست خود خویشتن را دچار ذلت و زحمت کردی و می‌کنی، تو با پای خود به جهنم می‌روی و به عمل خود جهنم درست می‌کنی، جهنم نیست جز باطن عمل‌های ناهنجار تو، ظلمت‌ها و وحشت‌های برزخ و قبر و قیامت نیست جز ظل ظلمانی اخلاق فاسده بنی الانسان:
«فَمَنْ يَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ خَيْراً يَرَهُ* وَمَنْ يَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ شَرّاً يَرَهُ».[38]
و می‌فرماید:
این جا مال یتیم خوردی لذت بردی، خدا می‌داند آن صورتی که در آن عالم از آن در جهنم می‌بینی، و آن ذلتی که در آن‌جا نصیب توست چیست؟ این جا بد گفتی به مردم، قلب مردم را سوزانیدی، این سوزش قلب عباد خدا را خدا می‌داند چه عذابی دارد، در آن دنیا، وقتی که دیدی می‌فهمی چه عذابی خودت برای خودت تهیه کردی. وقتی غیبت کردی صورت ملکوتی او برای
تو تهیه شد، به تو رد می‌شود، با او محشور می‌شوی و عذاب آن را خواهی چشید.[39]
و می‌فرماید:
خدای تعالی خبر می‌دهد در کتاب منزل خود در آیه شریفه «نارُ اللَّهِ المُوقَدَةُ* الَّتِى تَطَّلِعُ عَلَى الأَفْئِدَةِ» از وصف آتشی که- آتش خدا- استیلای بر قلوب پیدا می‌کند و قلوب را می‌سوزاند، هیچ آتشی قلب سوزان نیست جز آتش الهی. تمام آتش دوزخ و عذاب قبر و قیامت و غیر آنها را که شنیدی و قیاس کردی به آتش دنیا و عذاب دنیا اشتباه فهمیدی، بد قیاس کردی و آتش این عالم یک امر عرضی سردی است، عذاب این عالم خیلی سهل و آسان است، ادراک تو در این عالم ناقص است و کوتاه است، همه آتش‌های این عالم را جمع کنند روح انسان را نمی‌تواند بسوزاند، آن‌جا آتش علاوه بر این که جسم را می‌سوزاند روح را می‌سوزاند، قلب را ذوب می‌کند فؤاد را محترق می‌نماید.[40]
تهدیدشدگان به عذاب دوزخ
در قرآن کریم چند دسته مردم به عذاب دوزخ تهدید شده‌اند:
دسته اول، کافران: کسانی که به خدا و معاد و نبوت ایمان ندارند.
قرآن می‌گوید: «كسانى كه كافر شدند و آيات خدا را تكذيب كنند آنان اهل دوزخند و در آن‌جا جاودانه خواهند بود.»[41]
دسته دوم، مشرکان: کسانی که در پرستش، غیر از خدا را شریک قرار می‌دهند. قرآن می‌فرماید: «كافران اهل كتاب و نيز مشركان در آتش دوزخند، و براى هميشه در آن‌جا خواهند بود. اينان بدترين انسان‌ها مىباشند.»[42]
دسته سوم، منافقان: کسانی که در باطن ایمان ندارند ولی با زبان مدعی ایمان هستند و در جمع مؤمنان زندگی می‌کنند. قرآن می‌گوید: «خدا به مردان و زنان منافق و كافران وعده آتش دوزخ داده است و در آن‌جا جاودانهاند. همين برايشان بس است. خدا آنها را لعن كرده و در عذابى پايدار گرفتار خواهند شد.»[43]
در این آیات به این سه گروه وعده دوزخ داده شده به علاوه توقفشان را در دوزخ جاودانه و همیشگی معرفی کرده است. و در این خصوص از کلمه «خالد» و «خلود» استفاده کرده است. اما باید توجه داشته باشیم که جاودانگی یکی از معانی خلود است، در لغت معانی دیگر نیز دارد.
راغب می‌نویسد: «مخلد» در اصل به معنای چیزی است که مدت درازی باقی بماند و به همین جهت به مردی که موهایش دیر سفید شود می‌گویند: رجل مخلد. سپس کلمه مخلد به طور استعاره استعمال شده برای کسی که جاودانه باشد.[44]
ابن اثیر نیز در تفسیر حدیث حضرت علی علیه السلام که فرموده «من دان لها و اخلد اليها» یعنی به دنیا اعتماد نماید و ملازم آن باشد، خلود را به معنای «جاودانگى» آورده است.[45]
بنابراین، در این که کافران و مشرکان و منافقان مدتی بسیار طولانی در دوزخ معذب خواهند بود تردیدی نیست، چون قرآن بدین مطلب تصریح دارد، اما این که جاودانه خواهند ماند محل تردید است، مخصوصاً با توجه به دو نکته مهم: یکی این که تعذیب دوزخیان به منظور کینه توزی و انتقام‌جویی نیست، بلکه به هدف زدودن تاریکی‌ها و آلودگی‌های حیوانی و شیطانی و قابلیت یافتن برای الطاف الهی است، نکته دوم این که از سعه رحمت خدای متعال و سبقت آن بر غضبش نباید غفلت کرد. بنابراین، اگر در اثر تعذیب طولانی دوزخیان فطرت توحیدی که در باطن ذات آنها پنهان بود آشکار گشت و جنبه انسانیت آنها بر جنبه حیوانیت و شیطنت غلبه کرد امکان این که مشمول لطف و رحمت خدای ارحم الراحمین قرار گیرند منتفی نخواهد بود. ما با عقل ناقص و تنگ نظری‌های خود حق داوری در مورد این مسئله مهم را نداریم.
گروه چهارم، ظالمان و ستمکاران هستند. قرآن می‌گوید: «آن گاه به ستمكاران گويند: عذاب جاويد را بچشيد، آيا نه اين است كه در برابر اعمالتان كيفر مىبينيد.»[46]
گروه پنجم، کسانی که انسان یا انسان‌هایی را بدون جرم به قتل برسانند. قرآن می‌گوید: «هر کس مؤمنی را به عمد بکشد کیفر او جهنم است که در آن جاویدان خواهد بود، خدا بر او خشم گیرد و لعنت کند و برایش عذابی بزرگ آماده سازد.[47]
در این که این دو گروه گناه بسیار بزرگی را مرتکب شده‌اند و باید به کیفر اعمال زشتشان مدتی طولانی در دوزخ باشند تردید نیست اما این که در جهنم جاویدان باشند، چنان که ظاهر آیات است محل تردید می‌باشد، مخصوصاً با توجه به آنچه قبلًا بدان اشاره شد.
گروه ششم، گناه‌کاران و مجرمان. در قرآن می‌فرماید: «آرى، هر كس كه كار زشتى انجام داد و گناهش بر او احاطه كرد اينان اهل جهنماند و جاودانه خواهند بود.»[48]
و می‌فرماید: همانا که مجرمان (گناه‌کاران) در عذاب جهنم جاویدان خواهند بود.[49]
چنان که ملاحظه می‌فرمایید مجرمان و گناه‌کاران به دخول در دوزخ و عذاب جاویدان تهدید شده‌اند. اما با توجه به آیات و احادیث فراوان، دخول در دوزخ آنان مشروط به این است که اولًا: بدون توبه و جبران مافات از دنیا رفته باشند و ثانیاً: عذاب‌های دوزخی و سختی‌های قیامت آنان به حدی نبوده که لیاقت شفاعت پیدا کنند، وگرنه داخل دوزخ نخواهند شد. در این آیات کسانی هم که داخل دوزخ شده‌اند به عذاب دائم تهدید شده‌اند ولی با توجه به آنچه گفته شد مدت توقف آنان در دوزخ به مقدار گناهانشان (کم یا زیاد) خواهد بود. و بعد از پاک شدن و لیاقت شفاعت به وسیله شافعان و رحمت و لطف بی‌پایان الهی از عذاب دوزخ نجات خواهند یافت.
گروه هفتم، کافران بی‌خبر. در بین مردم افرادی هستند که به خدا و پیامبر و معاد ایمان ندارند ولی نه از روی عناد و تعمد بلکه از روی جهل و بی‌خبری محض. به طور وحشی یا نیمه وحشی در جنگل یا محیطهای دور افتاده همانند حیوانات زندگی می‌کنند و جز خوردن و آشامیدن و شهوت‌رانی چیزی نمی‌دانند. یا به دین آبائی و اجدادی خود آن چنان یقین دارند که احتمال نمی‌دهند تا در صدد تحقیق برآیند.
این گونه افراد گرچه استحقاق بهشت ندارند در دوزخ هم معذب نخواهند
شد، چون تعذیب چنین افراد بی‌خبری با عدل خدا سازگار نیست. خدا در قرآن می‌گوید: «ما هيچ قومى را عذاب نمىكنيم تا آن گاه كه پيامبرى برايشان بفرستيم.»[50]
* امينى، ابراهيم، معاد در قرآن، 1جلد، بوستان كتاب (انتشارات دفتر تبليغات اسلامى حوزه علميه قم) - قم، چاپ: سوم، 1390.
[19]. آل عمران( 3) آيه 12:« قُلْ لِلَّذِينَ كَفَرُوا سَتُغْلَبُونَ* وَتُحْشَرُونَ إِلى جَهَنَّمَ وَبِئْسَ المِهادُ»
[20]. نساء( 4) آيه 140:« إِنَّ اللَّهَ جامِعُ المُنافِقِينَ وَالكافِرِينَ فِى جَهَنَّمَ جَمِيعاً»
[21]. توبه( 9) آيه 68:« وَعَدَ اللَّهُ المُنافِقِينَ وَالمُنافِقاتِ وَالكُفّارَ نارَ جَهَنَّمَ خالِدِينَ فِيها هِىَ حَسْبُهُمْ وَلَعَنَهُمُ اللَّهُ وَلَهُمْ عَذابٌ مُقِيمٌ»
[22]. طه( 20) آيه 74:« إِنَّهُ مَنْ يَأْتِ رَبَّهُ مُجْرِماً فَإِنَّ لَهُ جَهَنَّمَ لا يَمُوتُ فِيها وَلايَحْيى»
[23]. فاطر( 35) آيه 36:« وَالَّذِينَ كَفَرُوا لَهُمْ نارُ جَهَنَّمَ لا يُقْضى عَلَيْهِمْ فَيَمُوتُوا وَلا يُخَفَّفُ عَنْهُمْ مِنْ عَذابِها كذ لِكَ نَجْزِى كُلَّ كَفُورٍ»
[24]. غافر( 40) آيه 60:« وَقالَ رَبُّكُمُ ادْعُونِى أَسْتَجِبْ لَكُمْ إِنَّ الَّذِينَ يَسْتَكْبِرُونَ عَنْ عِبادَتِى سَيَدْخُلُونَ جَهَنَّمَ داخِرِينَ»
[25]. بقره( 2) آيه 39:« وَالَّذِينَ كَفَرُوا وَكَذَّبُوا بِآياتِنا أُولئِكَ أَصْحابُ النَّارِ هُمْ فِيها خالِدُونَ»
[26]. همان، آيه 81:« بَلى مَنْ كَسَبَ سَيِّئَةً وَأَحاطَتْ بِهِ خَطِيئَتُهُ فَأُولئِكَ أَصْحابُالنّارِ هُمْ فِيها خالِدُونَ»
[27]. كهف( 18) آيه 29:« إِنّا أَعْتَدْنا لِلظّالِمِينَ ناراً أَحاطَ بِهِمْ سُرادِقُها وَ إِنْ يَسْتَغِيثُوا يُغاثُوا بِماءٍ كَالمُهْلِ يَشْوِى الوُجُوهَ بِئْسَ الشَّرابُ وَساءَتْ مُرْتَفَقاً»
[28]. ابراهيم( 14) آيات 16- 17:« مِنْ وَرائِهِ جَهَنَّمُ وَيُسْقى مِنْ ماءٍ صَدِيدٍ* يَتَجَرَّعُهُ وَلايَكادُ يُسِيغُهُ وَيَأْتِيهِ المَوْتُ مِنْ كُلِّ مَكانٍ وَما هُوَ بِمَيِّتٍ وَمِنْ وَرائِهِ عَذابٌ غَلِيظٌ»
[29]. دخان( 44) آيات 43- 46:« إِنَّ شَجَرَةَ الزَّقُّومِ* طَعامُ الأَثِيمِ* كَالْمُهْلِ يَغْلِى فِى البُطُونِ* كَغَلْىِ الحَمِيمِ»
[30]. حج( 22) آيات 19- 21:« فَالَّذِينَ كَفَرُوا قُطِّعَتْ لَهُمْ ثِيابٌ مِنْ نارٍ يُصَبُّ مِنْ فَوْقِ رُؤُسِهِمُ الحَمِيمُ* يُصْهَرُ بِهِ ما فِى بُطُونِهِمْ وَالْجُلُودُ* وَلَهُمْ مَقامِعُ مِنْ حَدِيدٍ»
[31]. بقره( 2) آيه 24:« فَاتَّقُوا النّارَ الَّتِى وَقُودُها النّاسُ وَالْحِجارَةُ أُعِدَّتْ لِلْكافِرِينَ»
[32]. تحريم( 66) آيه 6:« يا أَيُّها الَّذِينَ آمَنُوا قُوا أَنْفُسَكُمْ وَأَهْلِيكُمْ ناراً وَقُودُها النّاسُ وَالحِجارَةُ»
[33]. انبياء( 21) آيه 98:« إِنَّكُمْ وَما تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ حَصَبُ جَهَنَّمَ أَنْتُمْ لَها وارِدُونَ»
[34]. نساء( 4) آيه 10:« إِنَّ الَّذِينَ يَأْكُلُونَ أَمْوالَ اليَتامى ظُلْماً إِنَّما يَأْكُلُونَ فِى بُطُونِهِمْ ناراً وَسَيَصْلَوْنَ سَعِيراً»
[35]. توبه( 9) آيات 34- 35:« وَالَّذِينَ يَكْنِزُونَ الذَّهَبَ وَالفِضَّةَ وَلا يُنْفِقُونَها فِى سَبِيلِ اللَّهِ فَبَشِّرْهُمْ بِعَذابٍ أَلِيمٍ* يَوْمَ يُحْمى عَلَيْها فِى نارِ جَهَنَّمَ فَتُكْوى بِها جِباهُهُمْ وَجُنُوبُهُمْ وَظُهُورُهُمْ هذا ما كَنَزْتُمْ لِأَنْفُسِكُمْ فَذُوقُوا ما كُنْتُمْ تَكْنِزُونَ»
[36]. نساء( 4) آيه 56:« إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا بِآياتِنا سَوْفَ نُصْلِيهِمْ ناراً كُلَّما نَضِجَتْ جُلُودُهُمْ بَدَّلْناهُمْ جُلُوداً غَيْرَها لِيَذُوقُوا العَذابَ إِنَّ اللَّهَ كانَ عَزِيزاً حَكِيماً»
[37]. همزه( 104) آيات 6- 9:« نارُ اللَّهِ المُوقَدَةُ* الَّتِى تَطَّلِعُ عَلَى الأَفْئِدَةِ* إِنَّها عَلَيْهِمْ مُؤْصَدَةٌ* فِى عَمَدٍ مُمَدَّدَةٍ»
[38]. معاد از ديدگاه امام خمينى، ص 301
[39]. همان، ص 305
[40]. همان، ص 315
[41]. بقره( 2) آيه 39:« وَالَّذِينَ كَفَرُوا وَكَذَّبُوا بِآياتِنا أُولئِكَ أَصْحابُ النَّارِ هُمْ فِيها خالِدُونَ»
[42]. بينة( 98) آيه 6:« إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ أَهْلِ الكِتابِ وَالمُشْرِكِينَ فِى نارِ جَهَنَّمَ خالِدِينَ فِيها أُولئِك هُمْ شَرُّ البَرِيَّةِ»
[43]. توبه( 9) آيه 68:« وَعَدَ اللَّهُ المُنافِقِينَ وَالمُنافِقاتِ وَالكُفّارَ نارَ جَهَنَّمَ خالِدِينَ فِيها هِىَ حَسْبُهُمْ وَلَعَنَهُمُ اللَّهُ وَلَهُمْ عَذابٌ مُقِيمٌ»
[44]. المفردات، ص 154، ذيل كلمه خلد
[45]. النهايه، ج 2، ص 61، ذيل كلمه خلد
[46]. يونس( 10) آيه 52:« ثُمَّ قِيلَ لِلَّذِينَ ظَلَمُوا ذُوقُوا عَذابَ الخُلْدِ هَلْ تُجْزَوْنَ إِلّا بِما كُنْتُمْ تَكْسِبُونَ»
[47]. نساء( 4) آيه 93:« وَمَنْ يَقْتُلْ مُؤْمِناً مُتَعَمِّداً فَجَزاؤُهُ جَهَنَّمُ خالِداً فِيها وَغَضِبَ اللَّهُ عَلَيْهِ وَلَعَنَهُ وَأَعَدَّ لَهُ عَذاباً عَظِيماً»
[48]. بقره( 2) آيه 81:« بَلى مَنْ كَسَبَ سَيِّئَةً وَأَحاطَتْ بِهِ خَطِيئَتُهُ فَأُولئِكَ أَصْحابُالنّارِ هُمْ فِيها خالِدُونَ»
[49]. زخرف( 43) آيه 74:« إِنَّ المُجْرِمِينَ فِى عَذابِ جَهَنَّمَ خالِدُونَ»
[50]. اسراء( 17) آيه 15:« وَما كُنّا مُعَذِّبِينَ حَتّى نَبْعَثَ رَسُولًا»