جای‌گاه برزخ و زندگی در آن
برزخ به معنای فاصله بین دو چیز است. عالم برزخ فاصله بین عالم دنیا و عالم قیامت و حشر کلی است.
عمربن یزید گفت: از حضرت صادق علیه السلام پرسیدم: برزخ چیست؟
فرمود: برزخ از هنگام مرگ و دفن در قبر شروع می‌شود و تا قیامت ادامه دارد.[71] انسان در سیر صعودی و باطنی به سوی اقامتگاه ابدی و عالم ربوبی و لقاءاللَّه به ناچار باید عوالمی را طی کند. در قرآن آمده: «یا أَیُّها الإِنْسانُ إِنَّک کادِحٌ إِلى رَبِّک کَدْحاً فَمُلاقِیهِ»[72]؛ ای انسان تو برای ملاقات پروردگارت سخت تلاش کردی پس او را ملاقات خواهی کرد. نخستین منزل او عالم طبیعت و جهان مادی است که به عنوان مزرعه آخرت معرفی شده است.
دومین منزلگه او عالم برزخ و اعظم می‌باشد که بعد از مرگ بلافاصله وارد آن خواهد شد. عالم برزخ و ساکنان آن مادی نیستند ولی جسمانی هستند.
مقدار، شکل، طول، عرض و عمق دارند. عالم برزخ از لحاظ رتبه وجودی فوق جهان طبیعت و محیط بر آن می‌باشد. انسان‌ها درجهان برزخ، بر طبق اندوخته‌های دنیوی خود، زندگی خوب یا دشواری را خواهند داشت. پس از عالمِ برزخ عالم یا عوالم دیگری است، به نام عالم یا عوالم عقول مجرده که در فلسفه اشراق وجود آن‌ها به اثبات رسیده است. بنابراین، عالم برزخ
پس از عالم دنیا، و قبل از عوالم عقول مجرده واقع شده و به همین جهت عالم برزخ نام گرفته است. ولی باید به این نکته مهم توجه داشته باشیم که این قبلیت و بعدیت و وسطیت زمانی و مکانی نیست تا سؤال شود: عالم برزخ در کجاست؟ در زمین است یا سایر کرات آسمانی یا جای دیگر؟ و چه زمانی به وجود آمده یا به وجود خواهد آمد.
جواب این است که زمان و مکان از آثار امور مادی هستند، در صورتی که عالم برزخ از لحاظ رتبه وجودی فوق همه و محیط بر این‌هاست.
انسان‌ها در عالم برزخ زندگی‌های متفاوتی دارند: بعضی از بهترین نعمت‌ها بهره می‌گیرند و در کمال خوشی و آرامش زندگی می‌کنند، ولی برخی دیگر کمتر؛ در عذاب‌های برزخی نیز همه یک‌سان نیستند: بعضی در سخت‌ترین عذاب‌ها معذب هستند برخی در کمتر و خفیف‌تر. در یک کلام، زندگی برزخی نمونه‌ای است از زندگی اخروی و به تعبیر احادیث قبر باغی است از باغ‌های بهشت یا گودالی است از آتش‌های دوزخ.
* امینى، ابراهیم، معاد در قرآن، 1جلد، بوستان کتاب (انتشارات دفتر تبلیغات اسلامى حوزه علمیه قم) - قم، چاپ: سوم، 1390.
[71]. کافى، ج 3، ص 242، قال أبوعبدالله علیه السلام:« القبر منذ حین موتِه إلى یوم القیامة»
[72]. انشقاق( 84) آیه 6