قیامت در لغت به معنای بر پاشدن ناگهانی است. و در اصطلاح قرآن حادثه بسیار مهمی است که درپایان دنیا به وقوع خواهد پیوست. همه پیامبران آسمانی به ویژه پیامبر گرامی اسلام از وقوع چنین حادثه‌ای خبر داده‌اند. قرآن مجید با تعبیرهای مختلف از آن یاد کرده است. مانند: «یَومِ الدِّینِ» (روز جزا) «یَوْمِ الآخِرِ» (روز آخر) «یَوْمٌ لا بَیْعٌ فِیهِ وَلا خُلَّةٌ» (روزی که معامله و دوستی در آن نیست) «یَوْمَ یَحْشُرُهُمْ جَمِیعاً» (روزی که همه انسان‌ها محشور می‌شوند) «یَوْمِ یُبْعَثُونَ» (روزی که انسان‌ها برانگیخته می‌شوند) «یَوْمُ الفَصْلِ» (روز جدایی نیکوکاران از بدکاران) «یَوْمَ القِیامَةِ» (روز بر پاشدن ناگهانی). قرآن کریم آمدن چنین روزی را قطعی می‌شمارد و می‌فرماید: «یَوْمٍ لا رَیْبَ فِیهِ». ولی به تاریخ دقیق آن اشاره‌ای ندارد و آن را پدیده‌ای ناگهانی معرفی می‌کند. تنها چیزی که در این باره می‌توان گفت: این که قیامت پس از پایان یافتن دوران برزخ به طور ناگهانی برپا خواهد شد. ولی چنان که قبلًا گفته شد عالم برزخ در طول عالم دنیا واقع شده و زمان و مکانی ندارد. چون زمان و مکان از آثار پدیده‌های
دنیوی است، قیامت نیز بعد از برزخ است لیکن این بعدیت نیز بعدیت زمانی و مکانی نیست، چون در قیامت بساط زمانی و مکانی برچیده شده و نشئه دیگری است و از همین روی برزخیان و قیامتیان درک درستی از گذشت زمان ندارند.
قرآن می‌گوید: «روزى که آنان را در محشر گرد آورند چنان پندارند که تنها ساعتى از روز درنگ کرده‌اند.»[4] و می‌فرماید: «روزى که قیامت برپا شود مجرمان سوگند یاد مىکنند که [در برزخ] جز ساعتى درنگ نکردهاند.»[5]
در قرآن، تاریخ دقیق قیامت تعیین نشده ولی به نشانه‌هایی از آن اشاره شده است.
نفخ در صور
یکی از نشانه‌های قیامت، نفخ در صور است. از قرآن استفاده می‌شود که در پایان دنیا و قبل از برپاشدن قیامت دو مرتبه در صور دمیده می‌شود و این حادثه مهم از نشانه‌های نزدیک شدن قیامت است.
قرآن می‌گوید: «در صور دمیده می‌شود پس هر آن کس که در آسمان‌ها و زمین‌است [از شدت وحشت و ترس] بی‌هوش می‌شوند، جز کسانی را که خدا بخواهد. پس دو باره در صور دمیده می‌شود آن‌گاه همه برپاخیزند و
برای آینده خود نگران خواهند شد.»[6]
«صعق» در لغت به معنای بی‌هوش شدن است که از شنیدن یک صدای هولناک آسمانی به وجود می‌آید و گاهی مرگ شنونده را به همراه دارد، در آیه دیگر چنین آمده: «روزى که در صور دمیده شود همه کسانى که در آسمان‌ها و زمین هستند، مگر کسانى که خدا بخواهد، به هراس و وحشت افتند و با فروتنى به نزد او آیند».[7]
از آیات مذکور استفاده می‌شود که قبل از قیامت دو مرتبه در صور دمیده می‌شود، مرتبه اول به منظور هشدار و آماده باش که در این هشدار هولناک همه کسانی که در آسمان‌ها و زمین هستند به فزع می‌افتند و مدهوش می‌شوند. اما به مرگ آنها اشاره‌ای نشده است. اگر مراد آیه از «مَنْ فِى الأَرْضِ» انسان‌هایی باشد که هنوز نمرده‌اند و در دنیا زندگی می‌کنند، باید گفت: از دمیدن در صور اول همه می‌میرند و در برزخ به سایر برزخیان می‌پیوندند تا برای قیام قیامت آماده گردند.
و اگر منظور انسان‌هایی باشد، که قبلًا مرده‌اند و در برزخ زندگی می‌کنند ولی چون هنوز با امور دنیوی مأنوس و دلبسته‌اند و نتوانسته‌اند از این وابستگی‌ها نجات یابند، و به همین جهت می‌توان آن را به عنوان «مَنْ فِى الأَرْضِ» معرفی کرد (وچنین احتمالی بعید نیست) بنابراین باید
نتیجه دمیدن در صور را هشدار و آمادگی برزخیان برای قیام قیامت و حشر کلی دانست.
و در نفخه دوم، به فرمان تکوینی خداوند قهار، جهان ماده و مادیات در هم فرو می‌ریزد. بطلان مالکیت‌های اعتباری و علل و اسباب موهوم، بر همگان آشکار می‌شود و باطن انسان‌ها ظاهر می‌گردد، و همگان برای محاسبه اعمال و کیفر و پاداش، در عرصه قیامت، در محضر و منظر خدای قادر متعال حضور می‌یابند. قرآن در توصیف قیامت چنین می‌گوید: «روز تلاقى روزى است که باطن انسان‌ها آشکار مىگردد و چیزى از آنها بر خداوند پوشیده نیست. فرمانروایى در این روز از کیست؟ از خداوند یگانه و پیروز است.[8]»
با توجه به آیات مذکور و آیاتی دیگر دمیدن در صور امری است قطعی و از نشانه‌های قیامت می‌باشد.
اکنون باید دید صور چیست و دمیدن در آن چگونه است؟ «صور» در لغت به معنای وسیله‌ای است که برای اعلام آمادگی و احضار سپاه از آن استفاده می‌شده مانند شیپور. در زمان‌های سابق این ابزار ازشاخ حیوانات تهیه می‌شده، ولی به تدریج تغییراتی در آن به وجود آمده است. نفخ در صور نیز به معنای دمیدن در آن و ایجاد صدای شدید می‌باشد. آیا صور مذکور در آیه به همین معناست و دمیدن در آن عبارت است از فوت کردن؟ یا معنای دیگری دارد؟
با اندکی دقت روشن می‌شود که نه صور به معنای همان ابزارمخصوص است نه دمیدن به معنای فوت کردن، چون خدا جسم نیست تا در مرگ زنده‌ها و زنده کردن مردگان از یک وسیله جسمانی استفاده کند. کارهای خدا همانند کارهای بشر نیست تا نیاز به ابزار مادی داشته باشد.
خدای متعال در گرفتن روح زنده‌ها و در زنده کردن مردگان نیازی به دمیدن در ابزار متعارف مادی ندارد، بلکه به وسیله فرشتگان مأمور به مرگ و فرشتگان مأمور به زنده کردن مردگان را زنده می‌کند.
بنابراین چنان که علامه طباطبائی در تفسیر آیه فرموده: نفخ در صور کنایه است از احضار و دعوت بندگان برای حضور در قیامت.[9]
گروهی دیگر از مفسران نیز آیات را همین گونه تفسیر کرده‌اند. در این باره به حدیثی از پیامبراکرم صلی الله علیه و آله استناد شده است. سلیمان بن ارقم می‌گوید:
از رسول خدا صلی الله علیه و آله رسیده که از آن حضرت از معنای صور سؤال شد، در جواب فرمود: «قرنى (ابزارى) است از نور.»[10]
در این حدیث پیامبراکرم فرموده صور قرنی (ابزاری) از نور است، بنابراین صور یک جسم مادی از قبیل شاخ یا یک ابزار فلزی نیست بلکه یک وسیله غیر مادی و همان کلمه «کن» تکوینی است که در قرآن آمده است.
به هم خوردن اوضاع منظومه شمسی
یکی از نشانه‌های قیامت برهم خوردن و دگرگونی نظام منظومه شمسی است که در آیات فراوان به آن تصریح شده است؛ به عنوان نمونه به برخی از آنها اشاره می‌شود.
قرآن می‌گوید: «هنگامى که نور خورشید در هم پیچیده شود و ستارگان تیره شوند و آن‌گاه که کوه‌ها به حرکت در آیند.»[11]
- «هنگامى که آسمان شکافته شود و هنگامى که ستارگان پراکنده گردند و آن‌گاه که دریاها شکافته وروان شوند.»[12]
- «هنگامى که ستارهها تار و بىنور شوند و آسمان بشکافد و آن‌گاه که کوه‌ها از جا کنده شوند.»[13]
- «روزى که آسمان به جنب و جوش افتد و کوه‌ها به حرکت در آیند.»[14]
- «هنگامى که قیامت بر پا شود که در آمدنش هیچ دروغى نیست، گروهى را خوار کنند و گروهى را برافرازند آن‌گاه که زمین به سختى بلرزد و کوه‌ها متلاشى و همانند غبار پراکنده شوند.»[15]
- «روزى که آسمان را چون طومارى نوشته در هم نوردیم.»[16]
- «هنگامى که آسمان شکافته شود و به فرمان پروردگارش گوش دهد و حق باشد که چنین کند و چون زمین کشیده شود و آنچه در درون دارد برون افکند و تهى گردد و به فرمان پروردگارش گوش دهد و باید چنین کند.»[17]
- «مىپرسد روز قیامت چه هنگام است؟ آن گاه که چشمها خیره شود و ماه تیره گردد و خورشید و ماه به هم پیوندند و در یک جا گرد آیند.»[18]
- «تو را از کوه‌ها مىپرسند. بگو پروردگارم همه را پراکنده مىسازد و آنها را به زمینى هموار تبدیل مىکند که در آن هیچ کجى و پستى و بلندى نمىبینى.»[19]
- «روزى که زمین به زمینى دیگر تبدیل شود و آسمان‌ها به آسمانى دیگر و همه در پیشگاه خداى واحد قهار آشکار گردند.»[20]
- «آرى و چون زمین شکسته و متلاشى شود.»[21]
- «آن گاه که زمین سخت به لرزه در آید و آنچه را در درون دارد بیرون افکند.»[22]
از این قبیل آیات استفاده می‌شود که به هنگام قیامت حوادث بسیار مهمی در جهان مادی رخ می‌دهد و آن را دگرگون می‌سازد. آسمان شکافته و در هم پیچیده می‌شود. خورشید نور و حرارت خود را از دست می‌دهد و تاریک می‌گردد ماه نیز تاریک می‌شود. ستارگان تیره و تار و در فضا پراکنده می‌گردند، کوه‌ها به لرزه در می‌آیند، از جا کنده شده ریز ریز و همانند غبار پراکنده می‌شوند، در زمین زلزله بسیار سختی رخ می‌دهد و آنچه در درون دارد خارج می‌سازد، زمین به طور کلی متلاشی شده به زمین دیگری تبدیل می‌گردد.
یک نکته مهم و ضروری: چنان که قبلًا درباره عالم برزخ گفته شد، قیامت و حشر کلی نیز یکی از عوالم وجودی است که بعد از عالم برزخ واقع شده است. در عرض عالم دنیا و برزخ نیست بلکه از لحاظ رتبه وجودی در طول عالم برزخ، فوق آن و محیط بر آن می‌باشد. بنابراین نمی‌توان سؤال کرد: قیامت در کجا و در چه زمانی برپا خواهد شد.
* امینى، ابراهیم، معاد در قرآن، 1جلد، بوستان کتاب (انتشارات دفتر تبلیغات اسلامى حوزه علمیه قم) - قم، چاپ: سوم، 1390.
[4]. یونس( 10) آیه 45:« وَیَوْمَ یَحْشُرُهُمْ کَأَنْ لَمْ یَلْبَثُوا إِلّا ساعَةً مِنَ النَّهارِ»
[5]. روم( 30) آیه 55:« وَیَوْمَ تَقُومُ السّاعَةُ یُقْسِمُ المُجْرِمُونَ ما لَبِثُوا غَیْرَ ساعَةٍ»
[6]. زمر( 39) آیه 68:« وَنُفِخَ فِى الصُّورِ فَصَعِقَ مَنْ فِى السَّمواتِ وَمَنْ فِى الأَرْضِ إِلّا مَنْ شاءَ اللَّهُ ثُمَّ نُفِخَ فِیهِ أُخْرى فَإِذا هُمْ قِیامٌ یَنْظُرُونَ»
[7]. نمل( 27) آیه 88:« وَیَوْمَ یُنْفَخُ فِىالصُّورِ فَفَزِعَ مَنْ فِى السَّمواتِ وَمَنْ فِى الأَرْضِ إِلّا مَنْ شاءَ اللَّهُ وَکُلٌّ أَتَوْهُ داخِرِینَ»
[8]. غافر( 40) آیه 16:« یَوْمَ هُمْ بارِزُونَ لا یَخْفى عَلَى اللَّهِ مِنْهُمْ شَىءٌ لِمَنِ المُلْکُ الیَوْمَ لِلَّهِ الواحِدِ القَهّارِ»
[9]. تفسیر المیزان، ج 14، ص 226
[10]. ابنعطیه اندلسى، المحرّر الوجیز فی تفسیر الکتاب العزیز، ج 5، ص 358؛ اسفار، ج 5، ص 274 و فیض کاشانى، علم الیقین، ج 2، ص 891
[11]. تکویر( 81) آیات 1- 3:« إِذا الشَّمْسُ کُوِّرَتْ* وَ إِذا النُّجُومُ انْکَدَرَتْ* وَ إِذا الجِبالُ سُیِّرَتْ»
[12]. انفطار( 82) آیات 1- 3:« إِذا السَّماءُ انْفَطَرَتْ* وَ إِذا الکَواکِبُ انْتَثَرَتْ* وَ إِذا البِحارُ فُجِّرَتْ»
[13]. مرسلات( 77) آیات 8- 10:« فَإِذَا النُّجُومُ طُمِسَتْ* وَ إِذَا السَّماءُ فُرِجَتْ* وَ إِذَا الجِبالُ نُسِفَتْ»
[14]. طور( 52) آیات 9- 10:« یَوْمَ تَمُورُ السَّماءُ مَوْراً* وَتَسِیرُ الجِبالُ سَیْراً»
[15]. واقعه( 56) آیات 1- 4:« إِذا وَقَعَتِ الْواقِعَةُ* لَیْسَ لِوَقْعَتِها کاذِبَةٌ* خافِضَةٌ رافِعَةٌ* إِذا رُجَّتِ الأَرْضُ رَجّاً* وَبُسَّتِ الجِبالُ بَسّاً* فَکانَتْ هَباءً مُنْبَثّاً»
[16]. انبیاء( 21) آیه 4:« یَوْمَ نَطْوِى السَّماءَ کَطَىِّ السِّجِلِّ لِلْکُتُبِ»
[17]. انشقاق( 84) آیات 1- 5:« إِذا السَّماءُ انْشَقَّتْ* وَأَذِنَتْ لِرَبِّها وَحُقَّتْ* وَ إِذا الأَرْضُ مُدَّتْ* وَأَلْقَتْ ما فِیها وَتَخَلَّتْ* وَأَذِنَتْ لِرَبِّها وَحُقَّتْ»
[18]. قیامة( 75) آیات 6- 9:« یَسْأَلُ أَیّانَ یَوْمُ القِیامَةِ* فَإِذا بَرِقَ البَصَرُ* وَخَسَفَ القَمَرُ* وَجُمِعَ الشَّمْسُ وَالقَمَرُ»
[19]. طه( 20) آیه 105:« وَیَسْأَلُونَکَ عَنِ الْجِبالِ فَقُلْ یَنْسِفُها رَبِّى نَسْفاً* فَیَذَرُها قاعاً صَفْصَفاً* لاتَرى فِیها عِوَجاً وَلاأَمْتاً»
[20]. ابراهیم( 14) آیه 48:« یَوْمَ تُبَدَّلُ الأَرضُ غَیْرَ الأَرضِ وَالسَّمواتُ وَبَرَزُوا لِلَّهِ الْواحِدِ القَهّارِ»
[21]. فجر( 89) آیه 23:« کَلّا إِذا دُکَّتِ الأَرْضُ دَکّاً دَکّاً»
[22]. زلزال( 99) آیات 1- 2:« إِذا زُلْزِلَتِ الأَرْضُ زِلْزالَها* وَأَخْرَجَتِ الأَرْضُ أَثْقالَها»