بهشت و نعمت‌های بهشتی
بهشت یعنی جهان بهتر، جایی خوش آب و هوا و پر از انواع نعمت‌ها که نیکوکاران پس از مرگ در آن‌جا زندگی خواهند کرد. قرآن کریم از آن مکان موعود به عنوان جنت یاد کرده است. جنت یعنی باغ پردرخت. در قرآن آیات فراوانی داریم که مؤمنان نیکوکار را به بهشت وعده داده و انواع زیبایی‌ها و نعمت‌هایش را بر شمرده است؛ به عنوان نمونه به برخی از آنها اشاره می‌شود:
- «به كسانى كه ايمان آورده و كارهاى شايسته انجام داده‌اند بشارت بده كه باغهايى خواهند داشت كه جويبارها از زير آنها روان است. هرگاه ميوهاى از آنها روزى آنان گردد، مىگويند اين همان است كه از پيش روزى ما شده بود. ميوههاى همانندى برايشان آورده مىشود، و همسرانى پاكيزه دارند، و در بهشت جاويدان خواهند بود.»[51]
- «كسانى كه پرهيزكارند در باغهايى (بهشت) زندگى خواهند كرد كه در زير درختان آن جويبارهايى روان است. جاودانه‌اند، پذيرايى شايستهاى است از جانب خدا، و آنچه نزد خداست بهتر است براى نيكوكاران.»[52]
- «خدا به مردان و زنان مؤمن باغهايى وعده داده كه از زير آنها نهرها جارى است و جاودانه‌اند. و منزلهاى پاكيزه در بهشت عدن. و خشنودى (رضوان) خدا از همه اينها برتر است. و اين است سعادت بزرگ.»[53]
- «مَثَل بهشتى كه به پرهيزكاران وعده داده شده [اين است كه] نهرهايى در آن جارى است، ميوهها و سايههايش هميشگى است. اين فرجام پرهيزكاران است. و عاقبت كافران دوزخ خواهد بود.»[54]
- «بهشتهاى عدن كه در آن فرود مىآيند از زير آنها نهرها جارى است، هر چه بخواهند در آن هست، خدا به پرهيزكاران اين گونه پاداش مىدهد.»[55]
- «کسانی که ایمان آورده و کارهای نیک انجام داده‌اند؛ همانا که ما پاداش کسی را که کار خوب انجام داده ضایع نخواهیم کرد، آنان
بهشت‌های عدن خواهند داشت که از زیر آنها نهرها جاری است. در آن‌جا به دست‌بندهای زرین آراسته می‌گردند، و جامه‌های سبز که از دیبای نازک و دیبای درشت بافته شده، می‌پوشند. بر تخت‌ها تکیه می‌دهند، پاداش نیک و آسایش‌گاه خوبی است.»[56]
- «هيچ كس نمى داند چه چيز گرانبهايى (چشم روشنى) به پاداش كارهاى خوبى كه انجام داده‌اند برايشان نهفته اند.»[57]
- «آنان كه به آيات ما ايمان آوردند و مسلمان بودند، (به آنان گفته مى شود) خود و همسرانتان شادمان به بهشت در آييد، گرد آنان قدحهاى زرين و جامها را مى چرخانند. در آن‌جا آنچه دلها بخواهد و چشمها لذت برد فراهم است و شما در آن‌جا جاويدان خواهيد بود، اين بهشتى است كه براى كارهايى كه انجام داده ايد به شما رسيده است. در آن‌جا ميوه هاى فراوانى است كه از آنها مى خوريد.»[58]
- «مَثَل بهشتی که به پرهیزکاران نوید داده شده [این است] در آن نهرهایی است از آب هایی که نمی‌گندد و جویبارهایی از شیر که مزه‌اش تغییر نمی‌کند و جویبارهایی از شراب که به نوشندگان لذت می‌بخشد، و نهرهایی از عسل تصفیه شده و انواع میوها در اختیارشان می‌باشد، و نیز آمرزش پروردگارشان، آیا اینان برابرند با کسانی که در آتش دوزخ جاودانه‌اند و آبی داغ به آنان می‌نوشانند که روده‌هایشان را پاره پاره می‌کند.»[59]
- «به سوى مغفرت پروردگارتان سبقت بگيريد و همچنين به بهشتى كه عرض آن به مقدار آسمان و زمين است و به كسانى وعده داده شده كه به خدا و رسولانش ايمان آورده اند.»[60]
- «همانا كه نيكان از پيالهاى مى نوشند كه آميخته به بوى خوش كافور است. از چشمهاى كه بندگان خدا از آن مى نوشند، آن را به اراده خود روان مىسازند.»[61]
- «به پاداش صبری که داشته‌اند بهشت و لباس حریر داده می‌شود، در بهشت بر تخت‌های زیبا تکیه می‌کنند، نه خورشید را می‌بینند و نه سرما را، سایه نزدیک آنها و میوه‌ها در اختیارشان می‌باشد، اطراف آنها ظرف‌های نقره و جام‌های بلورین می‌چرخانند، ظرف‌های بلورینی که از نقره و به اندازه، ساخته شده‌اند، در آن‌جا از پیاله‌هایی می‌نوشند که با زنجبیل آمیخته شده است، از چشمه‌ای به نام سلسبیل، خدمت‌گزارانِ جوانی همیشه گرد آنان می‌چرخند که چون آنها را بنگری گمان می‌کنی مرواریدهای پراکنده‌اند. چون بدان‌جا بنگری نعمت و پادشاهی بزرگی را خواهید دید. بر تن آنان جامه‌های سبز که از دیبای نازک و درشت بافته شده است. و به دست‌بندهای سیمین آراسته‌اند. و پروردگارشان به آنان شرابی پاک می‌نوشاند.»[62]
آیات مذکور، بهشت را به عنوان منزلی بسیار عالی و زیبا و خوش آب و هوا معرفی می‌کنند که انواع نعمت‌ها در آن آماده است. از جمله درختان سرسبز و انبوه که نهرهایی از آب زلال زیر آنها جریان دارد، انواع میوه‌های خوش‌مزه و خوش‌بو و لطیف که بدون زحمت در اختیار بهشتیان قرار می‌گیرد، جویبارهایی از شیر و عسل تصفیه شده و شراب ناب در آن‌جا روان است که هر چه بخواهند می‌نوشند، گوشت پرندگان آماده است و در اختیارشان قرار می‌گیرد، در قصرهای زیبا و چند طبقه بر روی تخت‌های بسیار نرم و لطیف و زیبا آرمیده‌اند و خدمت‌گزارانی بسیار زیبا پیوسته دورشان می‌چرخند و پذیرایی می‌کنند، لباس‌های نرم و لطیف و قشنگ می‌پوشند و در باغ‌های بهشت گردش می‌نمایند، از حورالعین که در زیبایی همانند مروارید هستند و قبلًا با هیچ مردی آمیزش نداشته و جز به همسرشان نظر ندارند. و در یک کلام، آنچه مؤمنان نیکوکار بخواهند و اراده کنند در بهشت آماده است.
گفتنی است که نعمت‌های مذکور شبیه نعمت‌های دنیوی است و باید این حقیقت را بپذیریم ولی لزومی ندارد آنها را عین نمونه‌های دنیوی و با حفظ همه آثار دنیوی و نواقصشان بدانیم، اگر چنین باشد بهشت بخشی از دنیا می‌شود نه آخرت. در صورتی که آخرت جهان بسیار عالی‌تری است که در طول عالم دنیاست نه در عرض آن، امور اخروی از نواقص و کاستی‌های امور دنیوی منزه‌اند.
در برخی آیات و احادیث نیز بدین امتیاز اشاراتی شده است که به عنوان نمونه به بعض آنها اشاره می‌شود:
غذاهای دنیوی لذت دارند ولی به همراه آن مواد زایدی هم دارند که به ناچار باید از طریق ادرار و مدفوع دفع شود، اما غذاهای بهشتی مدفوع و ادرار ندارند. میوه‌های دنیوی را باید چید ولی شاخه‌های درختان میوه بهشتی خود به نزدیک مؤمن می‌آیند: «وَدانِيَةً عَلَيْهِمْ ظِلالُها وَذُلِّلَتْ قُطُوفُها تَذلِيلًا».
آب‌ها و شیرهای دنیوی قابلیت فساد دارند و اگر مدتی راکد بمانند می‌گندند و مزه آنها تغییر می‌کند ولی آب و شیر بهشتی فساد نمی‌پذیرد:
«فِيها أَنْهارٌ مِنْ ماءٍ غَيْرِ آسِنٍ وَأَنْهارٌ مِنْ لَبَنٍ لَمْ يَتَغَيَّرْ طَعْمُهُ».
مشروبات دنیوی لذت دارند ولی مستی و تهوع و اعتیاد نیز به همراه دارند؛ بر خلاف مشروبات بهشتی که لذت دارند ولی از نواقص مشروبات دنیوی منزه هستند.
آنچه گفته شد در خصوص نعمت‌هایی است که نمونه ناقصی از آنها در دنیا یافت می‌شود، ولی از قرآن استفاده می‌شود که در بهشت نعمت‌های بسیار ممتازی وجود دارد که نه چشمی آنها را دیده نه گوشی شنیده نه بر قلب بشری خطور کرده است، قرآن می‌گوید: «هيچ كس نمىداند چه چيزى را كه وسيله چشم روشنى اوست برايش نهفتهاند.»[63]
رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «در بهشت نعمتهايى است كه نه چشمى آنها را ديده و نه بر قلب بشرى خطور كرده است.»[64]
نعمت‌های بهشتی به سراغ مؤمن می‌آیند نه این که مؤمن به سراغ آنها برود، امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: «طوبى، درختى است در بهشت. اصل آن در منزل رسول خدا صلى الله عليه و آله است و در منزل هر مؤمنى شاخهاى دارد. هرگاه كه مؤمن به چيزى ميل داشته باشد آن شاخه همان را در اختيارش قرار مىدهد.»[65]
بهشتیان همیشه جوان و زیبایند. پیری، بیماری، ناتوانی، غم و اندوه، حسد، کینه، رنج در بهشت نیست. بهشتیان از انواع غذاهای لذیذ می‌خورند ولی ادرار و مدفوع ندارند. برای همیشه در بهشت زندگی می‌کنند و مرگ بر آنها عارض نمی‌شود.
مرحوم ملامحسن فیض کاشانی در تفاوت نعمت‌های بهشتی با نعمت‌های دنیوی نوشته است:
تمایل انسان در دنیا تابع چیزهایی است که در خارج موجودند ولی امور بهشت تابع خواسته بهشتیان می‌باشند، آنها هر چه بخواهند با اراده‌شان موجود می‌شود. خدا در قرآن می‌گوید: «فِيها ما تَشْتَهِيهِ الأَنْفُسُ وَتَلَذُّ الأَعْيُنُ» پس آنچه را اراده کنند فوراً حاضر می‌شود، نه این که آنچه موجود است برایشان حاضر شود.[66] تفاوت دیگر این که نشئه آخرت نشئه نور و ادراک و حضور و حیات و ظهور است، امور اخروی زنده و مدرک هستند. چنان که در احادیث آمده که انواع میوه‌ها به بهشتیان می‌گویند: ای ولیّ خدا! مرا بخور قبل از این که دیگری را میل کنی. و این که وقتی مؤمن بر تخت خود می‌نشیند آن تخت از خشنودی به اهتزاز در می‌آید. و در قرآن آمده که: «إِنَّ الدّارَ الآخِرَةَ لَهِىَ الحَيَوانُ لَوْ كانُوا يَعْلَمُونَ».[67]
درجات بهشت
بهشت درجات و مراتب مختلفی دارد. نعمت‌های بهشتی نیز برای همه بهشتیان یک‌سان نیست. همه بهشتیان در یک مقام نیستند، بعضی در اعلا مرتبه و بعضی در پایین‌ترین درجات و برخی در حد متوسط هستند.
امیرالمؤمنین علیه السلام در توصیف بهشت فرمود: «درجاتى فروتر و برتر، منزلهايى متفاوت، نعمتهاى آن قطع نمى شود، مقيم آن كوچ نمىكند، جاويدان در آن پير نمىشود، ساكن در آن هيچگاه نيازمند نمى گردد.»[68]
قرآن می‌گوید: «آنان نزد خدا درجاتى دارند و خدا به آنچه انجام مى دهند بيناست.»[69]
و می‌فرماید: «مؤمنانى كه به جهاد نمىروند و آسيب نمىبينند با جهادگران در راه خدا به جان و مال برابر نيستند. خدا كسانى را كه در راه خدا با مال و جان خود جهاد كرده اند بر جهادگريزان به درجه اى برترى مىدهد، و به همگان وعده احسان داده است و جهادگران را بر جهاد گريزان به پاداشى بزرگ برترى داده است.»[70]
و می‌فرماید: «خدا كسانى را كه ايمان آوردهاند و دانشمندان را درجاتشان را بالا مىبرد و خدا به آنچه انجام مى دهيد آگاه است.»[71]
و می‌فرماید: «و برای هر یک از آنها به مقدار عملشان درجاتی است، جزای اعمالشان به‌طور کامل داده می‌شود و مورد ستم قرار نخواهند گرفت.»[72]
بالاترین درجات بهشت رضوان است، قرآن می‌فرماید: «رضوان (رضايت خدا) از همه اينها برتر است و اين است رستگارى بزرگ.»[73]
بنابراین همه مؤمنان به بهشت می‌روند و از نعمت‌های بهشتی برخوردار خواهند شد، ولی نه جای‌گاه بهشتی آنان یک‌سان است، نه نعمت‌هایی که از آنها بهره‌مند می‌شوند. بلکه تفاوت‌های فراوانی دارند که عقل ما از درک آنها عاجز است. منشأ تفاوت درجات بهشتیان می‌تواند چند چیز باشد:
یک: مقدار شناخت و ایمان و باورهای آنها به اصول عقاید؛
دو: ملکات نفسانی و مقدار التزام آنان به رعایت ارزش‌های اخلاقی؛
سه: مقدار التزام آنها به انجام وظایف دینی؛
چهار: مقدار تقوا و پرهیز از اخلاق زشت و ترک گناهان.
گرچه بهشتیان هر چه بخواهند و اراده کنند فوراً در اختیارشان قرار می‌گیرد: «فِيها ما تَشْتَهِيهِ الأَنْفُسُ وَتَلَذُّ الأَعْيُنُ» ولی خواسته همه افراد یک‌سان نیست بلکه به معرفت و عرفان هر یک بستگی دارد.
وسیله بهشت رفتن و بهره‌مندی از نعمت‌هایش
بهشت در همین جهان و با ایمان و عقاید صحیح و اخلاق نیک و عمل‌های صالح و اجتناب از گناهان تهیه می‌شود و در جهان آخرت آشکار می‌گردد.
بهشت و نعمت‌هایش نتیجه اعمال دنیوی بلکه عین آنها خواهد بود.
امام صادق علیه السلام می‌فرماید: «خداى تبارك و تعالى فرموده: اى بندگان صديق من! در اين دنيا از نعمت عبادت من بهره بگيريد، چون در جهان آخرت از همينها بهره‌مند خواهيد شد.»[74]
رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «در بهشت قصرهاى بلورين وجود دارد كه ظاهر آنها از باطن و باطنشان از ظاهر ديده مىشود. از امت من كسانى در آن قصرها سكونت خواهند كرد كه با مردم خوب سخن بگويد، مردم را اطعام كند، سلام خود را آشكار سازد و شبانگاه كه مردم در خواب هستند نماز بخواند.»[75]
امام سجاد علیه السلام فرمود: «به تلاوت و عمل به قرآن عنایت داشته باش، همانا که خدای متعال بهشت را با خشتی از طلا و خشتی از نقره آفرید.
ملاط آنها را مسک و خاک آن را زعفران و سنگ ریزه‌های آن را مروارید قرار داد. درجات بهشت را به تعداد آیات قرآن قرار داد. هر کس در دنیا قرآن بخواند [و بدان عمل کرده] در قیامت به او گفته می‌شود: بخوان و بالا برو و هر کس داخل بهشت شود بالاتر از او نیست مگر پیامبران و صدیقان.»[76]
رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «هنگامی که به معراج رفتم داخل بهشت شدم، فرشتگان را دیدم که با خشت‌هایی از طلا و نقره ساختمانی را بنا می‌کنند.
گاهی مشغول کار بودند و زمانی دست می‌کشیدند. به آنان گفتم: چرا گاهی دست از کار بر می‌دارید؟ گفتند: در انتظار رسیدن مصالح می‌مانیم. گفتم مصالح شما چیست؟ گفتند این ذکرِ مؤمن در دنیا: سبحان اللّه و الحمدللّه و لا اله الا اللّه و اللّه اکبر، هنگامی که این ذکر را می‌گوید مشغول بنا هستیم، هرگاه توقف می‌کند ما هم دست از کار می‌کشیم.»[77]
رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «سخاوت درختى است از درختهاى بهشت، در دنيا شاخههايى دارد آويزان، هر كس با سخاوت باشد يكى از شاخههاى آن را مىگيرد و او را به بهشت مىبرد. و بخل درختى است از درختان دوزخ، در دنيا شاخههايى دارد، پس هر كس بخل بورزد يكى از آن شاخه را گرفته و داخل دوزخش مىگرداند.»[78]
قرآن می‌گوید: «از خدا و رسول فرمان ببريد، باشد كه مشمول رحمت خدا واقع شويد. بشتابيد به سوى مغفرت پروردگارتان و به سوى بهشتى كه پهناى آن به اندازه پهناى آسمانها و زمين است و براى پرهيزكاران آماده شده است. آنان كه از مال خود در حال وسعت و تنگدستى انفاق مىكنند، خشم خود را فرو مىنشانند و از بدرفتارى مردم در مىگذرند و خدا نيكوكاران را دوست دارد. و آنان كه اگر كار زشتى انجام داده‌اند يا به نفس خويش ستم كردهاند به ياد خدا مىافتند و از گناهان خود توبه مىكنند. و كيست جز خدا كه گناهان را ببخشد و آنان كه در كار زشت خود اصرار نكنند در حالى كه از زشتى آن آگاهند، پاداش عمل اينان آمرزش پروردگار و بهشتها (باغهايى) است كه زير درختان آنها نهرهايى جارى است و در آن جاويدان خواهند بود. و چه نيكوپاداشى است براى نيكوكاران.»[79]
آنچه در این‌جا گفته شد درباره بهشت اعمال بود، اما بهشت اخلاق و صفات و بهشت لقاءاللَّه داستان دیگری دارد که توضیح آن در حوصله این نوشتار کوتاه نیست.
و آخر دعوانا أن الحمدللّه ربّ العالمین، اللّهمّ ارحم شیبتی، و نفاد أیّامی،
و اقتراب أجلی و ضعفی و مسکنتی، و قلّة حیلتی، و ارحمنی إذا انقطع من الدنیا أثری، و ارحمنی فی حشری و نشری، و اجعل فی ذلک الیوم مع أولیائک موقفی، و فی جوارک مسکنی یا ربّ العالمین. إلهی! لم یزل برّک علیّ أیّام حیاتی، فلا تقطع برّک عنّی فی مماتی یا أرحم الراحمین.[80]
[51]. بقره( 2) آيه 25:« وَبَشِّرِ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلوا الصّالِحاتِ أَنَّ لَهُمْ جَنّاتٍ تَجرِى مِنْ تَحْتِها الأَنْهارُ كُلَّما رُزِقُوا مِنْها مِنْ ثَمَرَةٍ رِزْقاً قالُوا هذا الَّذِى رُزِقْنا مِنْ قَبْلُ وَأُتُوا بِهِ مُتَشابِهاً وَلَهُمْ فِيها أَزْواجٌ مُطَهَّرَةٌ وَهُمْ فِيها خالِدُونَ»
[52]. آل عمران( 3) آيه 198:« الَّذِينَ اتَّقَوْا رَبَّهُمْ لَهُمْ جَنّاتٍ تَجْرِى مِنْ تَحْتِها الأَنْهارُ خالِدِينَ فِيها نُزُلًا مِنْ عِنْدِ اللَّهِ وَما عِنْدَ اللَّهِ خَيْرٌ لِلأَبْرارِ»
[53]. توبه( 9) آيه 72:« وَعَدَ اللَّهُ المُؤْمِنِينَ وَالمُؤْمِناتِ جَنَّاتٍ تَجْرِى مِنْ تَحْتِها الأَنْهارُ خالِدِينَ فِيها وَمَساكِنَ طَيِّبَةً فِى جَنّاتِ عَدْنٍ وَرِضْوانٌ مِنَ اللَّهِ أَكْبَرُ ذ لِكَ هُوَ الفَوْزُ العَظِيمُ»
[54]. رعد( 13) آيه 35:« مَثَلُ الجَنَّةِ الَّتِى وُعِدَ المُتَّقُونَ تَجْرِى مِنْ تَحْتِها الأَنْهارُ أُكُلُها دائِمٌ وَظِلُّها تِلْكَ عُقْبَى الَّذِينَ اتَّقَوْا وَعُقْبَى الْكافِرِينَ النّارُ»
[55]. نحل( 16) آيه 31:« جَنّاتُ عَدْنٍ يَدْخُلُونَها تَجْرِى مِنْ تَحْتِها الأَنْهارُ لَهُمْ فِيها ما يَشاءُونَ كَذ لِكَ يَجْزِى اللَّهُ المُتَّقِينَ»
[56]. كهف( 18) آيات 30- 31:« إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصّالِحاتِ إِنّا لا نُضِيعُ أَجْرَ مَنْ أَحْسَنَ عَمَلًا* أُولئِكَ لَهُمْ جَنّاتُ عَدْنٍ تَجْرِى مِنْ تَحْتِهِمُ الأَنْهارُ يُحَلَّوْنَ فِيها مِنْ أَساوِرَ مِنْ ذَهَبٍ وَيَلْبَسُونَ ثِياباً خُضْراً مِنْ سُنْدُسٍ وَإِسْتَبْرَقٍ مُتَّكِئِينَ فِيها عَلَى الْارائِكِ نِعْمَ الثَّوابُ وَحَسُنَتْ مُرْتَفَقاً»
[57]. سجده( 32) آيه 17:« فَلا تَعْلَمُ نَفْسٌ ما أُخْفِىَ لَهُمْ مِنْ قُرَّةِ أَعْيُنٍ جَزاءً بِما كانُوا يَعْمَلُونَ»
[58]. زخرف( 43) آيات 69- 73:« الَّذِينَ آمَنُوا بِآياتِنا وَكانُوا مُسْلِمِينَ* أُدْخُلُوا الجَنَّةَ أَنْتُمْ وَأَزْواجُكُمْ تُحْبَرُونَ* يُطافُ عَلَيْهِمْ بِصِحافٍ مِنْ ذَهَبٍ وَأَكْوابٍ وَفِيها ما تَشْتَهِيهِ الأَنْفُسُ وَتَلَذُّ الأَعْيُنُ وَأَنْتُمْ فِيها خالِدُونَ* وَتِلْكَ الجَنَّةُ الَّتِى أُورِثْتُمُوها بِما كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ* لَكُمْ فِيها فاكِهَةٌ كَثِيرَةٌ مِنْها تَأْكُلُونَ»
[59]. محمد( 47) آيه 15:« مَثَلُ الجَنَّةِ الَّتِى وُعِدَ المُتَّقُونَ فِيها أَنْهارٌ مِنْ ماءٍ غَيْرِ آسِنٍ وَأَنْهارٌ مِنْ لَبَنٍ لَمْ يَتَغَيَّرْ طَعْمُهُ وَأَنْهارٌ مِنْ خَمْرٍ لَذَّةٍ لِلشّارِبيَن وَأَنْهارٌ مِنْ عَسَلٍ مُصَفّىً وَلَهُمْ فِيها مِنْ كُلِّ الثَّمَراتِ وَ مَغْفِرَةٌ مِنْ رَبِّهِمْ كَمَنْ هُوَ خالِدٌ فِى النّارِ»
[60]. حديد( 57) آيه 21:« سابِقُوا إِلى مَغْفِرَةٍ مِنْ رَبِّكُمْ وَجَنَّةٍ عَرْضُها كَعَرْضِ السَّماءِ وَالأَرْضِ أُعِدَّتْ لِلَّذِينَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَرُسُلِهِ»
[61]. انسان( 76) آيات 5- 6:« إِنَّ الأَبْرارَ يَشْرَبُونَ مِنْ كَأْسٍ كانَ مِزاجُها كافُوراً* عَيْناً يَشْرَبُ بِها عِبادُ اللَّهِ يُفَجِّرُونَها تَفْجِيراً»
[62]. همان، آيات 12- 21:« وَجَزاهُمْ بِما صَبَرُوا جَنَّةً وَحَرِيراً* مُتَّكِئِينَ فِيها عَلَى الأَرائِك لا يَرَوْنَ فِيها شَمْساً وَلا زَمْهَرِيراً* وَدانِيَةً عَلَيْهِمْ ظِلالُها وَذُلِّلَتْ قُطُوفُها تَذلِيلًا* وَيُطافُ عَلَيْهِمْ بِآنِيَةٍ مِنْ فِضَّةٍ وَأَكْوابٍ كانَتْ قَوارِيرَاْ* قَوارِيرَاْ مِنْ فِضَّةٍ قَدَّرُوها تَقْدِيراً* وَيُسْقَوْنَ فِيها كَأْساً كانَ مِزاجُها زَنْجَبِيلًا* عَيْناً فِيها تُسَمّى سَلْسَبِيلًا* وَيَطُوفُ عَلَيْهِمْ وِلْدانٌ مُخَلَّدُونَ إِذا رَأَيْتَهُمْ حَسِبْتَهُمْ لُؤْلُؤاً مَنْثُوراً* وَ إِذا رَأَيْتَ ثَمَّ رَأَيْتَ نَعِيماً وَمُلْكاً كَبِيراً* عالِيَهُمْ ثِيابُ سُنْدُسٍ خُضْرٌ وَإِسْتَبْرَقٌ وَحُلُّوا أَساوِرَ مِنْ فِضَّةٍ وَسَقاهُمْ رَبُّهُمْ شَراباً طَهُوراً»
[63]. سجده( 32) آيه 17:« فَلا تَعْلَمُ نَفْسٌ ما أُخْفِىَ لَهُمْ مِنْ قُرَّةِ أَعْيُنٍ»
[64]. وسائل الشيعه، ج 11، ص 476: قال رسولاللّه صلى الله عليه و آله:« و فيها ما لا عين رأت، و لا أذن سمعت، و لا خطر على قلب بشر»
[65]. بحارالأنوار، ج 8، ص 117: قال أميرالمؤمنين عليه السلام:« طوبى شجرة في الجنّة أصلها في دار النبيّ: و ليس من مؤمن إلّافي داره غصنٌ منها لا تخطر على قلبه شهوة شيء إلّاأتاه به ذلك الغصن»
[66]. اصول المعارف، ص 197
[67]. همان، ص 201
[68]. نهجالبلاغه، خطبه 85:« درجات متفاضلات، و منازل متفاوتات، لا ينقطع نعيمها، و لا يضعن مقيمها، و لا يهرم خالدها، و لا يبأس ساكنها»
[69]. آل عمران( 3) آيه 163:« هُمْ دَرَجاتٌ عِنْدَ اللَّهِ وَاللَّهُ بَصِيرٌ بِما يَعْمَلُونَ»
[70]. نساء( 4) آيه 95:« لا يَسْتَوِى القاعِدُونَ مِنَ المُؤْمِنِينَ غَيْرُ أُولِى الضَّرَرِ وَالمُجاهِدُونَ فِى سَبِيلِ اللَّهِ بِأَمْوالِهِمْ وَأَنْفُسِهِمْ فَضَّلَ اللَّهُ المُجاهِدِينَ بِأَمْوالِهِمْ وَأَنْفُسِهِمْ عَلى القاعِدِينَ دَرَجَةً وَكُلّاً وَعَدَ اللَّهُ الحُسْنى وَفَضَّلَ اللَّهُ المُجاهِدِينَ عَلى القاعِدِينَ أَجْراً عَظِيماً»
[71]. مجادله( 58) آيه 11:« يَرْفَعِ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَالَّذِينَ أُوتُوا العِلْمَ دَرَجاتٍ وَاللَّهُ بِما تَعْمَلُونَ خَبِيرٌ»
[72]. احقاف( 46) آيه 19:« وَلِكُلٍّ دَرَجاتٌ مِمّا عَمِلُوا وَ لِيُوَفِّيَهُمْ أَعْمالَهُمْ وَهُمْ لا يُظْلَمُونَ»
[73]. توبه( 9) آيه 72:« وَرِضْوانٌ مِنَ اللَّهِ أَكْبَرُ ذ لِكَ هُوَ الفَوْزُ العَظِيمُ»
[74]. بحارالأنوار، ج 8، ص 155: قال أبوعبداللّه عليه السلام:« قال اللّه تبارك و تعالى: يا عبادي الصدّيقين! تنعّموا بعبادتي في الدنيا؛ فإنّكم تتنعّمون بها في الآخرة»
[75]. همان، ج 8، ص 119: قال رسولاللّه:« إنّ في الجنّة غرفاً يرى ظاهرها من باطنها و باطنها من ظاهرها، يسكنها من أمّتي من أطاب الكلام، وأطعم الطعام، وأفشى السلام و صلّى با الليل و الناس نيام»
[76]. همان، ج 8، ص 133: قال عليّ بن الحسين عليهما السلام:« عليك بالقرآن؛ فإنّ اللّه خلق الجنّة بيده لبنة من ذهب و لبنة من فضّة، و جعل ملاطها المسك، و ترابها الزعفران، و حصباءها اللؤلؤ، و جعل درجاتها على قدر آيات القرآن. فمن قرأ القرآن قال له: اقرأ و ارق، و من دخل منهم الجنّة لم يكن في الجنّة أعلى درجة منه ما خلا النبيّيون و الصدّيقون»
[77]. همان، ص 123: قال رسولاللّه صلى الله عليه و آله:« لمّا أسري بي إلى السماء دخلت الجنّة. فرأيت فيها ملائكة يبنون لبنة من ذهب و لبنة من فضّة، و ربّما أمسكوا، فقلت لهم: ما لكم ربّما بنيتم و ربّما أمسكتم؟ فقالوا: حتى تجيئنا النفقة، فقلت لهم: و ما نفقتكم؟ قالوا: قول المؤمن في الدنيا: سبحان اللّه، و الحمد للّه، و لا إله إلّاالّله و اللّه اكبر فإذاً قال بنينا و إذا أمسك أمسكنا»
[78]. همان، ص 171: قال رسولاللّه صلى الله عليه و آله:« إنّ السخاء شجرة من أشجار الجنّة لها أغصان متدلّية في الدنيا، فمن كان سخيّاً تعلّق بغصن من أغصانها فساقه ذلك الغصن إلى الجنّة. والبخل شجرة من أشجار النار لها أغصان متدلّية في الدنيا، فمن كان بخيلًا تعلّق بغصن من أغصانها فساقه ذلك الغصن إلى النار»
[79]. آلعمران( 3) آيات 132- 136:« وَأَطِيعُوا اللَّهَ وَالرَّسُولَ لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ* وَسارِعُوا إِلى مَغْفِرَةٍ مِنْ رَبِّكُمْ وَجَنَّةٍ عَرْضُها السَّمواتُ وَالأَرْضُ أُعِدَّتْ لِلْمُتَّقِينَ* الَّذِينَ يُنْفِقُونَ فِى السَّرّاءِ وَالضَّرّاءِ وَالكاظِمِينَ الغَيْظَ وَالعافِينَ عَنِ النّاسِ وَاللَّهُ يُحِبُّ المُحْسِنِينَ* وَالَّذِينَ إِذا فَعَلُوا فاحِشَةً أَوْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ ذَكَرُوا اللَّهَ فَاسْتَغْفَرُوا لِذُنُوبِهِمْ وَمَنْ يَغْفِرُ الذُّنُوبَ إِلّا اللَّهُ وَلَمْ يُصِرُّوا عَلى ما فَعَلُوا وَهُمْ يَعْلَمُونَ* أُولئِكَ جَزاؤُهُمْ مَغْفِرَةٌ مِنْ رَبِّهِمْ وَجَنّاتٌ تَجْرِى مِنْ تَحْتِها الأَنْهارُ خالِدِينَ فِيها وَنِعْمَ أَجْرُ العامِلِينَ»
[80] امينى، ابراهيم، معاد در قرآن، 1جلد، بوستان كتاب (انتشارات دفتر تبليغات اسلامى حوزه علميه قم) - قم، چاپ: سوم، 1390.