برزخ
از آیات و احادیث فراوان استفاده می‌شود که مرگ پایان زندگی انسان نیست بلکه پس از مرگ به جهان دیگری به نام «برزخ» منتقل می‌شود و به حیات خویش ادامه می‌دهد. عالم برزخ بین عالم محسوس دنیوی و عالم قیامت و حشر کلی قرار دارد. عالم برزخ از قبر شروع می‌شود و تا حشر کلی و قیام قیامت ادامه دارد. ولی نه بدان گونه که تناسخیه گفته‌اند که روح انسان پس از مرگ به بدن انسان یا حیوان دیگری حلول می‌کند و پس از مرگ او به بدنی دیگر و ... و بدین صورت به حیات خویش ادامه می‌دهد تا از آلودگی‌ها پاک گردد و برای حشر کلی لیاقت پیدا کند. اندیشه تناسخ، باطل است و با عقاید اسلامی هم‌خوانی ندارد.
در آغاز به برخی آیات و احادیثِ مربوط به برزخ به عنوان نمونه اشاره می‌شود:
قرآن می‌گوید: «هنگامی که مرگ هر یک از آنان فرا می‌رسد می‌گوید:
پروردگارا مرا باز گردانید شاید در آنچه وا نهاده‌ام عمل خیری انجام دهم.
هرگز نه، سخنی است که او می‌گوید، پشت سرشان تا قیامت برزخ وجود دارد.»[59]
و می‌گوید: «کسانى را که در راه خدا کشته شدهاند مرده نپندارید، بلکه زنده اند و نزد پرودگار شان روزى مىگیرند. به آنچه خدا به فضل خود به آنان عطا کرده شادمانند و به کسانى که هنوز به آنان نپیوسته اند بشارت مى دهند. نه ترسى دارند نه اندوهگین مىشوند.»[60]
در این آیه تصریح شده که شهیدان بعد از مرگ زنده‌اند و توجیه آن به باقی ماندن نام وجهی ندارد. البته حیات بعد از مرگ با حیات دنیا تفاوت‌هایی دارد. اگر حیات بعد از مرگ را برای شهیدان پذیرفتیم حیات سایر مردگان را نیز باید بپذیریم، تفاوت شهیدان با سایر مردگان دراین است که آنها در مقام عالی «عند ربهم یرزقون» از خدای متعال روزی می‌گیرند.
بنابراین باید گفت: همه انسان‌ها بعد از مرگ نیز زنده‌اند و به جهان دیگر به نام برزخ منتقل می‌شوند و به حیات خویش ادامه می‌دهند. در احادیث فراوانی نیز به همین مطلب اشاره شده است از باب نمونه:
ابو ولاد می‌گوید: «خدمت حضرت صادق علیه السلام عرض کردم: فدایت شوم. روایت شده که ارواح مؤمنین بعداز مرگ در سنگ‌دانِ پرندگان سبز
قرار می‌گیرند و دور عرش الهی می‌چرخند؟ فرمود: نه، مؤمن گرامی‌تر از این است که روحش در سنگ‌دانِ مرغ جای بگیرد، بلکه ارواح مؤمنین در بدن‌هایی همانند بدن‌های دنیوی خواهند بود.»[61]
یونس می‌گوید: «نزد حضرت صادق علیه السلام بودم فرمود: مردم درباره ارواح مؤمنان چه می‌گویند؟ عرض کردم می‌گویند: آنها در چینه دان پرندگان سبز، در قندیل‌هایی زیر عرش جای دارند. فرمود: سبحان الله! مؤمن نزد خدا گرامی‌تر از این است که روح او در چینه دان مرغ‌ها نهاده شود.
ای یونس! هنگامی که مرگ مؤمن فرا رسید پیامبر اکرم و علی و فاطمه و حسن و حسین علیهم السلام و فرشتگان مقرب الهی نزد او حضور می‌یابند، وقتی خدا او را قبض روح کرد روح در قالبی همانند قالب دنیوی قرار می‌گیرد.
پس می‌خورند و می‌آشامند. وقتی روح تازه‌ای بر آنها وارد شد او را به همان صورتی که در دنیا داشته می‌شناسند.[62]
ابو بصیر از امام صادق علیه السلام نقل کرده که فرمود: «ارواح (مؤمنین) در شکل جسدها در میان درختان بهشتی زندگی می‌کنند. تعارف و گفت‌گو دارند. وقتی روح جدیدی بر آنها وارد شد به یک‌دیگر می‌گویند: وی را رها سازید، تازه از هول بزرگی نجات یافته است. سپس از او سؤال می‌کنند:
فلانی و فلانی در چه حالی بودند؟ اگر پاسخ داد! زنده بود به نجات او امیدوار می‌شوند، و اگر گفت: مرده بود می‌گویند: به هلاکت رسیده به هلاکت رسیده است.»[63]
از این قبیل احادیث و احادیثی که در بحث قبر به برخی از آنها اشاره شد استفاده می‌شود که روح انسان پس از مرگ به جهان دیگری به نام «برزخ» منتقل می‌شود و در آن جهان دارای بدنی جسمانی است و از جهت شکل و صورت و رنگ و قیافه کاملًا شبیه بدن دنیوی است؛ به گونه‌ای که آشنایان او را می‌شناسند و با او گفت‌گو می‌کنند.
بنابراین روح انسان در برزخ، بدنِ جسمانی دارد ولی بدنش دنیوی نیست، چون اگر دنیوی باشد برزخی و اخروی نخواهد بود.
* امینى، ابراهیم، معاد در قرآن، 1جلد، بوستان کتاب (انتشارات دفتر تبلیغات اسلامى حوزه علمیه قم) - قم، چاپ: سوم، 1390.
[59]. مؤمنون( 23) آیه 99:« حَتّى إِذا جاءَ أَحَدَهُمُ المَوْتُ قالَ رَبِّ ارْجِعُونِ* لَعَلِّى أَعْمَلُ صالِحاً فِیما تَرَکْتُ کَلاّ إِنَّها کَلِمَةٌ هُوَ قائِلُها وَمِنْ وَرائِهِمْ بَرْزَخٌ إِلى یَوْمِ یُبْعَثُونَ»
[60]. آلعمران( 3) آیه 169:« وَلا تَحْسَبَنَّ الَّذِینَ قُتِلُوا فِى سَبِیلِ اللَّهِ أَمْواتاً بَلْ أَحْیاءٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ یُرْزَقُونَ* فَرِحِینَ بِما آتاهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ وَیَسْتَبْشِرُونَ بِالَّذِینَ لَمْ یَلْحَقُوا بِهِمْ مِنْ خَلْفِهِمْ أَلّا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَلا هُمْ یَحْزَنُونَ»
[61]. بحارالأنوار، ج 6، ص 267: أبوولّاد الحنّاط عن أبیعبداللّه علیه السلام قال: قلت له:- جعلت فداک- یروون أنّ أرواحَ المؤمنین فی حواصلِ طیورٍ خُضْرٍ حولَ العرشِ؟ فقال:« لا، المؤمن أکرم على اللّه من أن یجعل روحه فی حوصلة الطیر، لکن فی أبدان کأبدانهم»
[62]. همان، ص 269: یونس بن ظبیان قال: کنت عند أبیعبداللّه علیه السلام فقال:« ما یقول الناس فی أرواح المؤمنین؟» فقلت: یقولون: تکون فی حواصل طیورٍ خُضْرٍ فی قنادیلَ تحتَ العرشِ. فقال أبوعبداللّه علیه السلام:« سبحان اللّه! المؤمن أکرم على اللّه من أن یجعَلَ روحه فی حوصلة طیرٍ، یا یونس! إذا کان ذلک أتاه محمّد صلى الله علیه و آله و علیّ و فاطمة و الحسن و الحسین علیهم السلام و الملائکة المقرّبون، فإذا قبضه اللّه عزّوجلّ صَیّرَ تلک الروح فی قالب کقالبِه فی الدنیا، فیأکلون و یشربون، فإذا قَدِم علیهم القادمُ عرفوه بتلک الصورة التی کانت فی الدنیا»
[63]. همان، ص 269: أبوبصیر عن أبیعبداللّه علیه السلام قال:« إنّ الأرواح فی صفةِ الأجساد فی شجرةٍ فی الجنّة تعارفُ و تساءلُ، فإذا قدمت الروح على الأرواح تقول: دعوها فإنّها قد أفلتت من هول عظیم، ثمّ یسألونها ما فعل فلان و ما فعل فلان؟ فإن قالت لهم: ترکته حیًّا ارتجّوه. و إن قالت لهم: قد هلک قالوا: قد هوى، هوى»