صراط
صراط به معنای «راه» است. مسیر میان دو مکان را «صراط» می‌گویند.
که غالباً با نشانه‌هایی علامت گذاری شده است. اما صراط و راه گاهی هم در غیر راه‌های مکانی استعمال می‌شود. گفته می‌شود: راه زندگی، راه پیروزی، راه پیشرفت و ... در این موارد راه عبارت می‌شود از یک سلسله رفتاری که انسان را در رسیدن به هدف معین کمک می‌کنند.
انسان در این جهان خواه ناخواه به سوی مرگ و جهان آخرت رهسپار است.
قرآن می‌گوید: «اى انسان همانا که تو با کمال جدیت به سوى پروردگارت رهسپار هستى و او را ملاقات خواهى کرد.»[1]
فاصله بین ولادت تا مرگ و مجموعه عقاید و افکار و اخلاق و گفتار و کردار و حرکات انسان را در این مدت که یک مسیر واقعی است، ولی مکانی نیست و انسان خواه ناخواه باید آن را طی کند، می‌توان به عنوان صراط و راه زندگی معرفی کرد.
انسان در پیمودن این مسیر یا در خط مستقیم حرکت می‌کند که نزدیک‌ترین و هموارترین و آسان‌ترین و بی‌خطرترین راه‌هاست و در قرآن «صراط مستقیم» نامیده شده است. یا از صراط مستقیم انحراف می‌یابد که در وادی‌های ضلالت، سرگردان خواهد شد. قرآن کریم پرستش خدای یگانه و تسلیم در برابر فرمان‌های او را که از فطرت پاک انسان نشأت می‌گیرد «صراط مستقیم» معرفی می‌کند که پیامبران الهی مردم را بدان سوی دعوت می‌کردند:
- «همانا که خدا پروردگار من و شماست او را پرستش کنید و همین است راه راست.»[2]
- «و این صراط مستقیم پروردگار توست. آیات قرآن را براى گروهى که پند مىگیرند بیان کردیم.»[3]
- «بگو: همانا که پروردگارم مرا به صراط مستقیم هدایت کرده است، دین استوارى که ملت ابراهیم بدان دین پاک هدایت یافته بودند و از مشرکان نبود، بگو که نماز و نیایش من، و زندگى و مرگم براى پروردگار جهان است.»[4]
- «ای فرزندان آدم آیا با شما عهد نکردم که شیطان را پرستش نکنید که دشمن آشکار شماست و این که مرا بپرستید و این صراط مستقیم است.»[5]
بنابراین صراط مستقیمِ رجوعِ به سوی خدا ودخول بهشت برین عبارت است از: مجموعه عقاید صحیح، اخلاق نیک، احکام و قوانین شریعت که به وسیله پیامبران الهی فرستاده شده است. صراط مستقیم یک راه بیش نیست و هر راه دیگری جز آن راه فرعی و انحرافی است. قرآن در آیات ذیل می‌فرماید:
- «کسانى که به جهان واپسین ایمان ندارند از صراط انحراف یافتهاند.»[6]
- «و هر کس که کفر را جاىگزین ایمان کند بىشک راه درست را گم کرده است.»[7]
- «کسانى که از راه خدا گمراه شوند عذابى سخت خواهند داشت چون روز حساب را فراموش کردهاند.»[8]
- «کسانى را که ستم کردند و همپایگان آنها و آنچه را به جاى خدا پرستش کردند گرد آورید و به صراط دوزخ هدایت کنید.»[9]
بنابراین صراط شیوه زندگی است که در همین جهان و از هنگام تولد آغاز می‌شود و تا قیامت ادامه دارد. این راه به دو راه تقسیم می‌شود: صراط مستقیم و صراطهای انحرافی و غیر مستقیم. صراط مستقیم عبارت است از مجموعه عقاید صحیح، اخلاق نیک، احکام و قوانین شریعت و صراطهای انحرافی عبارتند از: عقاید باطل، اخلاق زشت، گفتار و کردار ناشایسته و خلاف شریعت.
پوینده این راه انسانی است که با اختیار خود یکی از این دو راه را انتخاب می‌کند و در آن قدم بر می‌دارد.
این مسیری است واقعی نه اعتباری، هر انسانی با انتخاب نوع ایمان، اخلاق، نیت‌های خود در باطن ذات یا در مسیر انسانیت، بندگی، قرب به خدا، کمال و نورانیت حرکت می‌کند، یا در مسیر حیوانیت، درنده خویی، تاریکی، دوری از خدا و سقوط در وادی‌های هولناک مادیت رهسپار است، هر انسانی در همین جهان واقعاً در یکی از این دو مسیر حرکت می‌کند گرچه از آن غافل باشد. همین مسیر بعد از مرگ و در عالم برزخ و قیامت ادامه دارد، و به بهشت یا دوزخ منتهی می‌گردد؛ به عبارت دیگر، می‌توان گفت: صراط در قیامت باطن همین صراط دنیوی است که در آن‌جا آشکار می‌گردد. در احادیث بدین معنا اشاره شده است.
مفضل بن عمر می‌گوید: از حضرت صادق علیه السلام سئوال کردم: صراط چیست؟ فرمود: راه معرفت و شناخت خدای عزّوجلّ، صراط دو صراط است: صراط در دنیا و صراط در آخرت. اما صراط در دنیا عبارت است از امام واجب الاطاعه، هر کس در دنیا او را بشناسد و از دستوراتش پیروی کند، در آخرت از صراطی که به صورت پلی بر جهنم نهاده شده عبور می‌کند. و هر کس او را در دنیا نشناسد (و از رهنمودهای او بهره نگیرد) در آخرت قدمش می‌لغزد و در جهنم سقوط می‌کند.[10]
از امام حسن عسکری علیه السلام نقل شده که فرمود: «صراط مستقیم دو صراط است: صراط در دنیا و صراط در آخرت، طریق مستقیم در دنیا به حد غلو (زیادهروى) نرسد و از کوتاهى بالاتر باشد، یعنى مستقیم باشد و به سوى باطل تمایل نداشته باشد. و صراط آخرت عبارت است از راه مؤمنان به بهشت که مستقیم است و از بهشت به سوى دوزخ و غیر دوزخ تمایل پیدا نمىکند.»[11]
ابوهریره از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل کرده که فرمود: جبرئیل بر من نازل شد و گفت: آیا تو را بشارت ندهم به چیزی که به وسیله آن از صراط عبور کنی؟ گفتم: چرا، گفت: تو با نور خدا عبور می‌کنی و علی با نور تو که از نور خداست، و امت تو با نور علی که از نور توست و هر کس که خدا برایش نوری قرار ندهد نوری نخواهد داشت.[12]
شیخ مفید فرمود: صراط در لغت به معنای راه است و به همین جهت، دین «صراط» نامیده شده است چون راه رسیدن به ثواب است، از همین رو، ولاء و پیروی از حضرت علی و امامان معصوم علیهم السلام صراط نامیده شده است. لذا امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: من صراط مستقیم خدا و دست‌گیره محکمی هستم که قطع نمی‌شود. بدین معنا که شناخت و تمسک به او راه به سوی خداوند سبحان است.»[13]
ابوبصیر از حضرت صادق علیه السلام نقل کرده که فرمود: «مردمی که بر صراط عبور می‌کنند مختلف هستند. صراط دقیق‌تر از مو و تیزتر از شمشیر است.
گروهی از مردم مثل برق از آن می‌گذرند و عده‌ای دیگر مانند دویدن اسب و دسته‌ای با دست و پا و سینه، و جمعی به صورت پیاده و بعضی به صراط آویزان شده‌اند، گاهی آتش دوزخ آنها را فرا می‌گیرد و گاهی رها می‌سازد.»[14]
بنابراین عبور همه عابران از صراط یک‌سان نیست، بلکه بستگی دارد به مقدار شناخت آنها از دین و شریعت و به مقدار تعهد و التزام آنها به قوانین شریعت و اجتناب از گناهان و معاصی.
شناخت دقیق صراط مستقیم دیانت و تعهد و التزام به آن و عدم انحراف از آن کاری بس دشوار است که نیاز به توفیق الهی دارد، به همین جهت، مسلمان در همه نمازهای واجب و مستحب خود، همواره از خدا می‌خواهد که او را به صراط مستقیم هدایت کند: «اهْدِنَا الصِّراطَ المُستَقِیمَ».
امام خمینی در باره صراط می‌گوید:
ما الآن در صراط مستقیم، همان صراطی که یک طرفش دنیاست، یک طرفش عاقبت و ما الان در صراط داریم حرکت می‌کنیم. این پرده که برداشته شد آن وقت صراط جهنم که از متن جهنم می‌گذرد؛ یعنی آتش دوزخ را گرفته، این از وسط این جا می‌گذرد. باید از این جا عبور کنید. دنیا همین جور است فساد که همان آتش است بر شما احاطه کرده، باید از بین همین فساد عبور کنید به طوری که سالم عبور کنید.[15]
و می‌فرماید:
ما همه در صراط هستیم و صراط از متن جهنم عبور می‌کند، باطنش در آن عالم ظاهر می‌شود. و در این جا هر انسانی صراطی مخصوص به خود دارد، و در حال سیر است، یا در صراط مستقیم که منتهی به بهشت می‌شود و بالاتر، و یا صراط منحرف به چپ یا منحرف به سوی راست که هر دو به جهنم منتهی می‌شوند.[16]
و می‌فرماید:
آن صراطی که تا جهنم کشیده شده است، اگر مستقیم در این عالم حرکت کنید از آن صراط مستقیماً رد می‌شوید، جهنم باطن این دنیاست اگر مستقیم از این راه رفتید و طرف چپ یا طرف راست[17]
منحرف نشدید از صراط در این عالم هم مستقیم عبور می‌کنید و به چپ یا راست متمایل نمی‌شوید که اگر به چپ متمایل بشوید به جهنم است و اگر به راست متمایل بشوید جهنم است.[18]
* امینى، ابراهیم، معاد در قرآن، 1جلد، بوستان کتاب (انتشارات دفتر تبلیغات اسلامى حوزه علمیه قم) - قم، چاپ: سوم، 1390.
[1]. انشقاق( 84) آیه 6:« یا أَیُّها الإِنْسانُ إِنَّک کادِحٌ إِلى رَبِّک کَدْحاً فَمُلاقِیهِ»
[2]. آل عمران( 3) آیه 51:« إِنَّ اللَّهَ رَبِّى وَرَبُّکُمْ فَاعْبُدُوهُ هذا صِراطٌ مُسْتَقِیمٌ»
[3]. انعام( 6) آیه 126:« وَهذا صِراطُ رَبِّکَ مُسْتَقِیماً قَدْ فَصَّلْنا الآیاتِ لِقَوْمٍ یَذَّ کَّرُونَ»
[4]. همان، آیات 161- 162:« قُلْ إِنَّنِى هَدانِى رَبِّى إِلى صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ دِیناً قِیَماً مِلَّةَ إِبْراهِیمَ حَنِیفاً وَما کانَ مِنَ المُشْرِکِینَ* قُلْ إِنَّ صَلاتِى وَنُسُکِى وَمَحْیاىَ وَمَماتِى لِلَّهِ رَبِّ العالَمِینَ»
[5]. یس( 36) آیات 60- 61:« أَلَمْ أَعْهَدْ إِلَیْکُمْ یا بَنِى آدَمَ أَنْ لا تَعْبُدُوا الشَّیْطانَ إِنَّهُ لَکُمْ عَدُوٌّ مُبِینٌ* وَأَنِ اعْبُدُونِى هذا صِراطٌ مُسْتَقِیمٌ»
[6]. مؤمنون( 23) آیه 74:« وَ إِنَّ الَّذِینَ لایُؤْمِنُونَ بِالآخِرَةِ عَنِ الصِّراطِ لَناکِبُونَ»
[7]. بقره( 2) آیه 108:« وَمَنْ یَتَبَدَّلِ الکُفْرَ بِالْإِیمانِ فَقَدْ ضَلَّ سَواءَ السَّبِیلِ»
[8]. ص( 38) آیه 26:« إِنَّ الَّذِینَ یَضِلُّونَ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ لَهُمْ عَذابٌ شَدِیدٌ بِما نَسُوا یَوْمَ الحِسابِ»
[9]. صافات( 37) آیات 22- 23:« احْشُرُوا الَّذِینَ ظَلَمُوا وَأَزْواجَهُمْ وَما کانُوا یَعْبُدُونَ* مِنْ دُونِ اللَّهِ فَاهْدُوهُمْ إِلى صِراطِ الجَحِیمِ»
[10]. بحارالأنوار، ج 8، ص 66:« مفضّل بن عمر قال: سألت أباعبداللّه علیه السلام عن الصراط فقال: هو الطریق إلى معرفة اللّه عزّوجلّ و هما صراطان: صراط فی الدنیا و صراط فی الآخرة. فأمّا الصراط الذی فی الدنیا فهو الإمام المفروض الطاعة، من عرفه فی الدنیا و اقتدى بهداه مرّ على الصراط الذی هو جسر جهنّم فی الآخرة، و من لم یعرفه فی الدنیا زلّت قدمه عن الصراط فی الآخرة فتردّى فی نار جهنم»
[11]. التفسیر الامام حسن العسکرى، ص 44
[12]. بحارالأنوار، ج 8، ص 69: أبوهریرة عن رسولاللّه صلى الله علیه و آله أنّه قال:« أتانی جبرئیل فقال: أُبشّرک یا محمّد! بما تجوز على الصراط؟ قال قلت: بلى، قال تجوز بنوراللّه، و یجوز علیّ بنورک و نورک من نوراللّه، و تجوز أمّتک بنور علیّ و نور علیّ من نورک. و من لم یجعل الله له نوراً فما له من نور»
[13]. همان، ص 70
[14]. همان، ص 64: أبوبصیر، عن أبیعبداللّه الصادق علیه السلام قال:« الناس یمرّون على الصراط طبقات و الصراط أدقّ من الشعر و أحدّ من السیف، فمنهم من یمرّ مثل البرق. و منهم من یمرّ مثل عدو الفرس، و منهم من یمرّ حبواً، و منهم من یمرّ مشیاً، و منهم من یمرّ متعلّقاً قد تأخذ النار منه شیئاً و تترک شیئاً»
[15]. معاد از دیدگاه امام خمینى، ص 278
[16]. معاد از دیدگاه امام خمینى، ص 278
[17]. معاد از دیدگاه امام خمینى، ص 278
[18]. همان، ص 281