تشریح مصالح و مفاسد
وقتى کودک به سن تمیز رسید به تدریج با مفاهیم خوب و بد، حسن وقبح آشنا مىشود. باید پدر و مادر، در موارد مناسب، کلمات مذکور را تکرار کنند تا کودک بفهمد که بعض افعال خوباند و بعضى دیگر بد. باید از اعمال نیک ستایش کنند و از کردار بد نکوهش نمایند. به او بگویند: فلان کار خوب است انجام بده، فلان عمل بد است ترک کن. ولى باید سعى کنند خوب و بد را فقط به امورى اطلاق نمایند که از مصادیق واقعى و معروف خوب و بد هستند، نه اینکه هر چه را خودشان میل دارند کودک آن را انجام دهد به عنوان خوب و آنچه را میل دارند ترک کند به عنوان بد، معرفى نمایند.
کودک بدین وسیله رفته رفته با ارزشها آشنا مىشود و خود را به انجام آنها پایبند مىسازد، ضد ارزشها را نیز مىشناسد و به ترک آنها ملتزم مىگردد.
غالباً از علت خوب بودن یا بد بودن سؤال نمىکند، لیکن وقتى بزرگتر شد و به سن نوجوانى و جوانى رسید ممکن است از علل آنها نیز سؤال کند. در این صورت لازم است اولیا و مربیان منافع و مصالح کارهاى خوب و مفاسد و زیانهاى اعمال بد را برایش توضیح دهند، تا در انجام کارهاى خوب راغب شود و نسبت به اعمال بد تنفر پیدا کند.
ژان شاتو مىنویسد:
به محض اینکه ممکن باشد باید از قوه استدلال و تعقل کودک استمداد شود.
اطفال را از همان زمان که زبان مادرى خود را درک مىکنند قادر هستند دلیل و برهان را بفهمند و علاقهشان به اینکه با آنها مثل افراد عاقل رفتار شود بیش از آن است که معمولًا تصور مىکنیم.[1] اقامه برهان و بیان مصالح و مفاسد، به کودک و جوان کمک مىکند تا از روى رغبت و میل، ارزشها را بپذیرند و ضد ارزشها را ترک نمایند. در احادیث نیز بدین موضوع اشاره شده است، از باب نمونه:
امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود:
هر کس که زیان چیزى را نشناسد توانایى ترک آن را ندارد.[2] و فرمود:
زشت دانستن یک عمل موجب اجتناب از آن مىشود.[3] و فرمود:
تعقل و شناخت (زیان شئى) باعث اجتناب از آن مىشود.[4] نیز فرمود:
تفکر در کار نیک انسان را به عمل دعوت مىکند.[5] بنابراین اقامه برهان و بیان مصالح و مفاسد و توجیه فردِ مورد تربیت را مىتوان به عنوان یک وسیله یا روش تربیت معرفى نمود. در قرآن نیز بدین مطلب اشاره شده است:
خداى متعال به پیامبر اکرم مىگوید:
مردم را به وسیله حکمت به راه خدا دعوت کن.[6] لازم به تذکر است که اولیا و مربیان، در اقامه برهان و بیان مصالح و مفاسد، باید همواره سطح معلومات و مقدار درک و تعقل مخاطب خود را منظور بدارند و در همان حد با او سخن بگویند، منتها برخلاف واقع نباشد.[7]
[1]. مربیان بزرگ، ص 144.
[2]. غررالحکم، فصل 77، شماره 1354:« من لم یَعرف مضرّةَ الشیء لم یَقدِرْ على الامتناع عنه».
[3]. همان، فصل اول، شماره 1438:« استقباحُ الشرِّ یدعو إلى تَجَنُّبه».
[4]. همان، شماره 1043:« العقل یُوجب الحذرَ».
[5]. همان، شماره 1437:« الفکر فی الخیر یدعو إلى العمل به».
[6]. نحل( 16) آیه 125:« أُدْعُ إِلى سَبِیلِ رَبِّکَ بِالحِکْمَةِ».
[7] امینى، ابراهیم، اسلام و تعلیم و تربیت، 1جلد، بوستان کتاب (انتشارات دفتر تبلیغات اسلامى حوزه علمیه قم) - قم، چاپ: سوم، 1387.