مسئولیت پدر و مادر
از دیدگاه اسلام، پدر و مادر مقام بسیار والایی دارند و خدا، پیامبر و امامان علیهم السلام در ده‌ها آیه و روایت درباره آنان، سفارش‌های اکید کرده‌اند و احسان و نیکی به آنان، از بهترین عبادت‌ها شمرده شده است:
پروردگارت حکم کرده که جز او کسی را پرستش نکنید و درباره پدر و مادر احسان نمایید.[1]
امام صادق علیه السلام فرمود:
بهترین اعمال سه چیز است: 1- برپا داشتن نمازهای پنج گانه در وقت خود؛ 2- احسان و نیکی به پدر و مادر؛ 3- جهاد در راه خدا.[2]
اکنون این پرسش به میان می‌آید که پدر و مادر این همه مقام و مرتبه را چرا و چگونه پیدا کرده‌اند؟ آیا خدا بی‌جهت این مقام را به آنان اعطا کرده یا در قبال کار ارزنده‌شان است؟ پدر و مادر چه خدمت بزرگی به فرزندانشان می‌کنند که لایق این همه سفارش شده‌اند؟ پدر در اثر غریزه جنسی تحریک شده و سلول زنده‌ای را به رحم مادر منتقل می‌سازد. این سلول در رحم مادر با سلولی از طرف او ترکیب شده و موجود تازه‌ای در رحم مادر پرورش می‌یابد که بعد از نُه ماه به صورت طفلی کوچک پا به عرصه گیتی می‌گذارد. مادر به او شیر و غذا داده و تامدتی تر و خشکش می‌نماید و البته در تمام این مراحل، پدر مخارج خانواده را تأمین نموده و از آنان حمایت می‌کند.
آیا پدر و مادر به جز این گونه کارها وظیفه دیگری ندارند و به صرف همین کارها لایق مقام شامخ پدری و مادری شده‌اند؟ آیا فقط پدر و مادر به گردن فرزندان حق دارند ولی آن‌ها بر پدر و مادر حقی ندارند؟ گمان نمی‌کنم کسی چنین حق یک سویه‌ای را بپذیرد. در احادیث معصومان حقوقی نیز برای فرزندان ذکر شده که پدر و مادر باید بدان‌ها عمل کنند، از باب نمونه:
پیغمبر اسلام صلی الله علیه و آله فرمود:
هم‌چنان‌که پدرت بر تو حقی دارد، فرزندانت نیز حق دارند.[3]
هم‌چنین ایشان فرمود:
هم‌چنان‌که فرزند در اثر نافرمانی، عاق پدر و مادر می‌شود، پدر و مادر نیز ممکن است در اثر عدم انجام وظیفه، عاق فرزند شوند.[4]
نیز از آن حضرت است که:
خدا لعنت کند پدر و مادری را که باعث عاق شدن فرزندانشان می‌شوند.[5]
امام سجاد علیه السلام فرمود:
حق فرزند این است که توجه داشته باشی که اگر خوب باشد یا بد، از تو به وجود آمده و در این دنیا با تو نسبت دارد و در تأدیب او مسئولیت خواهی داشت. در خداشناسی باید او را راهنمایی کنی و در اطاعت پروردگار یاری‌اش نمایی. رفتار تو با فرزندت باید رفتار کسی باشد که یقین دارد در مورد احسان به او پاداش نیک خواهد داشت و درباره بد رفتاری با او به کیفر خواهد رسید.[6]
علی علیه السلام فرمود:
چنان نباشد که به‌واسطه تو خانواده و خویشانت بدبخت‌ترین و شقی‌ترین مردم باشند.[7]
پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود:
فرزندانتان را در نیکوکاری یاری کنید. هر که بخواهد، می‌تواند عقوق را از فرزندانش خارج سازد.[8]
باز ایشان فرمود:
کسی که دختری داشته باشد و او را خوب تأدیب نماید و در تعلیم او کوشش کند و اسباب رفاه و آسایش او را فراهم سازد، آن دختر او را از آتش دوزخ نجات خواهد داد.[9]
خداوند در قرآن می‌فرماید:
ای کسانی که ایمان آورده‌اید! خودتان و خانواده‌تان را از آتشی که هیزم آن مردم و سنگ‌ها هستند، نجات دهید.[10]
کودک در ابتدای آفرینش هنوز شکل نگرفته و برای هر یک از سعادت و شقاوت آمادگی دارد؛ می‌تواند یک انسان کامل گردد و یا به صورت یک حیوان پست و فرومایه درآید. سعادت و شقاوت آینده هر فردی، به کیفیت پرورش او بستگی دارد و این کار بزرگ، بر عهده پدر و مادر نهاده شده است. اصولًا پدری و مادری به همین معناست.
پدر و مادر، انسان ساز و کمال آفرینند. بزرگ‌ترین خدمتی که پدر و مادر می‌توانند در حق فرزندشان انجام دهند، این است که او را فردی خوش اخلاق، مهربان، انسان دوست، خیرخواه، آزادمنش، شجاع، عدالت خواه، دانا، درست کار، با شرافت، با ایمان، وظیفه‌شناس، سالم، کارکن، با سواد و خدمت‌گزار پرورش دهند. کسی که هم در دنیا سعادت‌مند باشد و هم در آخرت. چنین افرادی به درستی لایق مقام شامخ پدری و مادری‌اند، نه کسانی که در اثر جذبه و تحریک نیروی جنسی، فرزندی را به وجود آورند و او را رها سازند تا بزرگ شود و خود به خود پرورش یابد.
پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود:
بهترین چیزی که پدر می‌تواند به فرزندش بدهد، ادب و تربیت نیکوست.[11]
به ویژه مادر در این مورد نقش مهم‌تری دارد؛ به‌طوری که خوراک و رفتار او در دوران بارداری، در سعادت و شقاوت فرزندش اثر دارد.
پیغمبر اسلام صلی الله علیه و آله فرمود:
سعادت‌مند کسی است که سعادتش در شکم مادر پایه‌گذاری شده و بدبخت و شقی کسی است که شقاوتش از دورانی که در شکم مادر زندگی می‌کرده شروع شده باشد.[12]
هم‌چنین ایشان فرمود:
بهشت زیر پای مادران است.[13]
پدر و مادری که به تعلیم و تربیت فرزندان خویش توجه نکنند بلکه با رفتار و کردار غلط خود او را منحرف و بدبخت سازند، بزرگ‌ترین خیانت را مرتکب شده‌اند. مگر طفل بی‌گناه از شما تقاضای وجود کرده بود که او را به وجود می‌آورید و مانند گوساله رهایش می‌سازید؟ اکنون که شما باعث وجود او شده‌اید، شرعاً و وجداناً موظف هستید در تعلیم و تربیت او کوشا باشید. بنابراین، تعلیم و تربیت یکی از بزرگ‌ترین مسئولیت‌های هر پدر و مادر است.
هم‌چنین پدران و مادران، در برابر اجتماع نیز مسئولند. کودکان امروز، مردان و زنان آینده خواهند شد و جامعه فردا را همین افراد تشکیل خواهند داد. هر درسی را امروز فرا گیرند، فردا تحویل خواهند داد. اگر تربیت درستی داشته باشند، جامعه فردا، جامعه‌ای صالح و پیشرفته خواهد بود، اما اگر نسل امروز با برنامه‌های نادرست پرورش یابد، اجتماع آینده، اجتماع فاسدی خواهد شد، زیرا مردان سیاسی، علمی و اجتماعی فردا، از همین افراد به وجود خواهند آمد.
کودکان امروز، پدران و مادران آینده و مربیان فرزندان خود خواهند شد و تربیت‌های خوب یا بد خود را به فرزندان خویش منتقل خواهند ساخت؛ بنابراین، پدران و مادران به دست خود می‌توانند اجتماع آینده را اصلاح کنند یا به سوی فساد و تباهی بکشانند. از همین رو، در برابر اجتماع هم مسئولیت بزرگی به گردن دارند.
اگر آن‌ها در تعلیم و تربیت فرزندان خود بکوشند، بزرگ‌ترین خدمت را به اجتماع نموده‌اند و در برابر فداکاری‌های خویش مأجور خواهند بود، اما اگر در این‌باره غفلت و سهل‌انگاری کنند، نه تنها به فرزند بی‌گناه خویش، بلکه به اجتماع هم خیانت کرده‌اند و به‌طور حتم نزد خدا مورد بازخواست قرار خواهند گرفت.
موضوع تعلیم و تربیت را نباید ناچیز شمرد. کوشش و فداکاری‌های پدر و مادر در تربیت فرزند، از کار صدها استاد و مهندس و دکتر و دانشمند ارزنده‌تر است. پدران و مادران هستند که انسان کامل پرورش می‌دهند و استاد و دکتر و مهندس لایق و دین‌دار به وجود می‌آورند. مخصوصاً مادران که در مورد تربیت کودک، مسئولیت بیش‌تری دارند و سنگینی بار تربیت بر دوش آن‌ها نهاده شده است؛ زیرا کودکان در دوران خردسالی که زمان شکل‌گیری آن‌هاست، غالباً با مادر بوده و در دامن او پرورش می‌یابند. بنابراین، کلید خوش بختی و بد بختی افراد و پیشرفت و عقب گرد اجتماع، در دست مادران است. مقام زن به وکالت و وزارت و مدیریت نیست و همه این‌ها، پایین‌تر از مقام والای مادری است. مادران، انسان‌های کامل پرورش می‌دهند و وزیر و وکیل و مدیر و استاد و ... صالح به وجود می‌آورند و به اجتماع تحویل می‌دهند.
پدران و مادرانی که فرزندان صالح و ارزنده پرورش دهند، نه تنها به فرزندان و اجتماع خدمت می‌کنند، بلکه خودشان نیز در همین جهان، از وجود آن‌ها بهره نیک خواهند گرفت. فرزند نیک، مایه سرافرازی پدر و مادر و عصاگیر دوران ناتوانی و سال خوردگی آن‌ها خواهد بود. اگر در تعلیم و تربیت آن‌ها کوشش کنند، در همین جهان هم نتیجه‌اش را خواهند گرفت، اما اگر دراین‌باره غفلت و سهل‌انگاری نمایند، در همین جهان ضررهایش را خواهند دید.
حضرت علی علیه السلام فرمود:
فرزند بد یکی از مصیبت‌های بزرگ آدمی است.[14]
هم‌چنین ایشان فرمود:
فرزند بد، شرافت پدر و مادر را از بین می‌برد و بازماندگان را رسوا می‌سازد.[15]
پیغمبر اسلام صلی الله علیه و آله فرمود:
خدا رحمت کند پدر و مادری را که فرزندانشان را به نیکی کردن به خودشان وادار نمایند.[16]
بنابراین، کسانی که پدر و مادر می‌شوند مسئولیت بسیار سنگینی را به دوش می‌گیرند و در برابر خدا، مردم و فرزندانشان مسئول خواهند بود. اگر درست انجام وظیفه کنند، بزرگ‌ترین خدمت را به آن‌ها انجام داده‌اند و در دنیا و آخرت پاداش نیک خواهند دید، ولی اگر در این‌باره کوتاهی نمایند، هم خودشان متضرر خواهند شد و هم در مورد فرزندانشان و اجتماع آینده، مرتکب خیانت و گناه نابخشودنی می‌شوند.[17]
[1] . اسراء( 17) آیه 23:« وقضى ربُّکَ أنْ لا تَعْبُدُوا إلّاإیّاهُ وبالوالدَیْنِ إحساناً ...»
[2] . الکافى، ج 2، ص 158، باب البرّ بالوالدین، ح 4: عن منصور بن حازم، عن أبیعبداللَّه علیه السلام قال: قُلتُ:« أیُّ الأعمالِ أفضلُ؟». قال:« الصلاةُ لِوَقْتِها وبِرُّ الوالدینِ والجِهادُ فی سبیل اللَّه عزّوجلّ»
[3] . هیثمى، مجمع الزوائد، ج 8، ص 146، بابُ ما جاء فی الأبرار: عن ابن عمر، قال: قال رسولاللَّه صلّى اللَّه علیه[ وآله] وسلَّم:« ... کما أنَّ لوالدیک علیکَ حقّاً کذالک لِوَلَدِکَ»
[4] . بحارالأنوار، ج 101، ص 93، بابُ فَضْلِ الأولادِ وثوابِ تربیتهم وکیفیتها، ح 22:« یلزم الوالدین من عُقوقِ الولد ما یلزم الولد لهما من عقوق»
[5] . طبرسى، مکارم الأخلاق، ص 517، فی وصایاه صلى الله علیه و آله و سلم لعلیٍّ علیه السلام، ص 517:« یا علی! لعن اللَّه والدین حَمَلا ولدَهما على عقوقهما»
[6] . همان، ص 484، فی ذکر الحقوق:« وأمّا حقُّ ولدک فأن تعلم أنَّه منکَ ومضافٌ إلیک فی عاجل الدنیا بخیرهِ وشرِّهِ وأنَّکَ مسئول عمّا ولیته به من حُسْنِ الأدبِ والدلالةِ على ربِّهِ، عزّوجلّ، والمعونة له على طاعته. فاعْمَلْ فی أمْرِهِ عَمَلَ مَنْ یعلم أنّه مثاب على الإحسان إلیه معاقب على الإساءة إلیه»
[7] . غرر الحکم، ص 745:« لا یکُنْ أهلک وذَووْکَ أشقى الناس بک»
[8] . هیثمى، مجمع الزوائد، ج 8، ص 146، بابُ إعانة الولد على البرّ: قال رسولاللَّه، صلّى اللَّه علیه[ وآله] وسلّم:« أعینوا أولادَکم على البرّ مَنْ شاء استخرج العقوق من ولده»
[9] . همان، ص 158، بابُ ما جاء فی الأولاد: عن ابن مسعود، قال: سمعتُ النبیّ، صلّى اللَّه علیه[ وآله] وسلّم، یقول:« مَنْ کانت له إبنة فأدّبَها وأحْسَنَ أدَبَها وعَلَّمَها وأحْسَنَ تعلیمَها وأوسع علیها من نِعَمِ اللَّه التی أوسع علیه کانَتْ له منعة وستراً من النار»
[10] . تحریم( 66) آیه 6:« یا أیّها الذین ءامنوا قُوا أنفُسَکم وأهلیکُم ناراً وَقُودُها الناسُ والحجارة ...»
[11] . هیثمى، همان، ج 8، ص 159، باب تأدیب الأولاد: عن ابن عمر، عن النبیّ، صلّى اللَّه علیه[ وآله] وسلّم، قال:« ما نحل والد ولداً أفضل من أدبٍ حسنٍ»
[12] . بحارالأنوار، ج 5، ص 9، باب نفى الظلم و الجور عنه تعالى ...، ح 13: ... قال رسولاللَّه صلى الله علیه و آله و سلم:« الشقی مَنْ شقی فی بطنِ أمِّهِ والسعید مَن سعد فی بَطنِ أمِّهِ»؛ و ص 157، باب السعادة والشقاوة والخیر ...، ح 10
[13] . مستدرک الوسائل، ج 15، ص 180، باب استحباب الزیادة فی برّ الأُم: القطب الراوندی فی لبّ اللباب، عن النبیّ صلى الله علیه و آله و سلم أنّه قال:« الجنّةُ تَحْتَ أقدامِ الامّهات»
[14] . غرر الحکم، ص 191:« أشدّ المصائب سُوءُ الخَلَفِ»
[15] . همان، ص 725:« ولدُ السُوءِ یَهْدِمُ الشرفَ ویَشینُ السَلَفَ»
[16] . طبرسى، مکارم الاخلاق، ص 517، فى وصایاه صلى الله علیه و آله و سلم لعلیٍّ علیه السلام:« یا علیّ! رحم اللَّه والدین حَمَلا ولدَهما على برِّهما»
[17] امینى، ابراهیم، تربیت، 1جلد، بوستان کتاب (انتشارات دفتر تبلیغات اسلامى حوزه علمیه قم) - قم، چاپ: هفتم، 1390.