فصل شانزدهم
ویژگیهای روزه
■ روزه از عباداتی است که ریا در آن جایگاهی ندارد، مگر آنکه صائم بخواهد با عمل خودش آن را آلوده کند.
■ روزه برای خدا انجام میگیرد و همانطور که پیشتر هم گفته شد، دیده نشده مشرکین برای بتها و سایر معبودها روزه بگیرند.
■ همه واجبات از فروع دین، جنبه روحی و معنوی دارد، اما به عنوان فرمانی مستقیم از جانب قانونگذار نیامده، ولی روزه علاوه بر بعد معنوی به بعد مادی آن هم توجه شده و دستور مستقیم برایش آمده است. پیامبر اعظم(ص) میفرماید: صوموا تصحوا؛ روزه بگیرید تا سالم بمانید. روزه بگیرید تا به یاد فقرا باشید.
■ هیچکس غیر از مسلمانان هیچکدام از عبادات ما را بهشکلی که ما انجام میدهیم، انجام نمیدهند. برای نمونه، مثل ما نماز نمیخوانند یا حج انجام نمیدهند، اما روزه در همه ادیان همان امساک است که با تفاوتهای جزیی انجام میشود.
■ واجبات دیگر (فروع دین) شکلهای آن با نیتها و کاربردها تغییر میکند، اما روزه با هر نیتی یکسان است؛ مثلاً نماز خوف بهگونهای خوانده میشود که نماز استسقاء آنطور نیست، نماز مستحبی با جماعت ممنوع است ولی نماز واجب مستحب است. حج اقسامی دارد که همه حج است اما یکی قران است یکی تمتع است و... اما روزه از نظر فیزیکی و شکلی یکسان است؛ آنکه روزه واجب میگیرد و آنکه روزه مستحبی یا نذر یا کفاره میگیرد همه باید از فجر تا غروب امساک کنند، همه باید با نیت باشد، همه مفطرات مشترک دارد و... .
■ واجبات دیگر کاربردی منحصربهفرد دارد؛ مثلاً نماز در همان دایره وجوبی خودش اقامه میشود و کاربردی در سایر فرمانها یا نافرمانیها ندارد، اما روزه دایره وسیعی را در برمیگیرد؛ صرف وجوب برای خودش نیست. جریمه خودش و ترک بسیاری از عبادتها و ارتکاب بعضی از تخلفها با روزه است. برای مثال اگر کسی ظهار کند، یکی از جریمههایش روزه است. حتی اگر خود روزه ترک شود، جریمهاش روزه است ولی دیگر عبادات مثل نماز و حج و... اینطور نیست و این روزه است که چنین ظرفیتی دارد.
■ ترک روزه جریمه سنگینی دارد. واجبات دیگر اگر ترک شوند فقط همان که ترک شده، انجام میگیرد؛ مثلاً نماز ظهر اگر ترک شود، قضایآن همان نماز است چه سهواً چه عمداً، اما اگر یک روزه عمداً افطار کند، باید علاوه بر قضای آن شصت روز روزه بگیرد آن هم 31 روزش پشت سرهم باشد یا بندهای را آزاد کند یا شصت مسکین را طعام دهد و اگر با حرام باشد باید همه را یکجا و پشتسرهم انجام دهد.
■ با عذر و بدون عذر با مجوز و بدون مجوز باید قضای آن را بهجا آورد و استثنا ندارد. مثلاً زنی که به علت عادت زنانه روزه نگرفته ـ که وظیفهاش هم همین است ـ باید قضای آن را بهجا آورد. یا مسافر و مریض که مجوز ترک دارد و اصلاً باید ترک کند، قضای آن بهعهدهاش میباشد.
■ بیشترین دستورهای مهم و پربار که ثوابهای فراوانی دارد، در این ماهی است که شاخصه آن روزه است، شبهای قدر، تلاوت قرآن، دعا و مناجات، رسیدگی به فقرا و نیازمندان، غسلهای مستحبی، زیارتها و در رأس آن زیارت سیدالشهدا و... همه اینها نصیب روزهداران میشود و عبادات دیگر حتی واجبات در آن رنگوبوی دیگری دارد؛ مساجد رونق میگیرد؛ رحمت الهی قلبها را مهربان میکند و شیطان از انسان دور است، چون روزه مال خداست.
■ بزرگترین دشمن انسان شیطان است. واجبات دیگر نقشی در طرد شیطان ندارد، بلکه سفارش شده که در هنگام برپایی آن مواظب شیطان باشیم، حتی نماز که عمود دین است، اما در مورد روزه روایت است که روزه روی شیطان را سیاه کرده، او را دور میکند. وقتی خداوند میفرماید: الصوم لی؛ یعنی در صراط مستقیم هستی و شیطان را در آن صراط راهی نیست. در رمضان شیطان به بند کشیده میشود.
■ هر حسنهای را خداوند پاداشی ده تا هفتاد برابر میدهد، اما در مورد روزه میفرماید: «و انا اجزی به» و در سوره زمر میفرماید: مزد صابران بیحساب داده میشود.[148] و روزه نصف صبر است.
■ برای هر چیزی دری است و درِ عبادت روزه است.[149] در مورد دیگر عبادات چنین تعبیری نیامده است.
■ در اغلب مناسبتها روزهگرفتن از مستحبات است و ثوابهای عظیمی برای آن ذکر شده که نمونههایی از آن میآوریم:
1. روزه ماه رجب: ابالحسن، (موسیبنجعفر÷) فرمودند: رجب ماه پرعظمت است که خداوند در آن حسنات را چندبرابر میکند و سیئات را از بین میبرد. کسی که یک روز از رجب روزه بگیرد، آتش از او به اندازه صد سال دور میشود و کسی که سه روز از رجب روزه بگیرد، بهشت بر او واجب میشود.[150]
2. روزه شعبان: پیامبر(ص) فرمود: شعبان ماه من است هر که یک روز از ماه مرا روزه بدارد بهشت او را واجب شود.[151]
و از حضرت صادق(ع) روایت است که چون ماه شعبان میشد، امام زینالعابدین(ع) اصحاب خود را جمع مینمود و میفرمود: یاران من! آیا میدانید این ماه چه ماهی است؟ ماه شعبان، ماه رسول خدا(ص) است که میفرمود:
شعبان ماه من است پس روزه بدارید در این ماه برای محبت پیامبر خود و برای تقرب به سوی پروردگارتان. به حق آن خدایی
که جان علیبنالحسین به دست قدرت اوست، سوگند یاد میکنم
که از پدرم حسینبنعلی(ع) شنیدم که فرمود: شنیدم
از امیرالمؤمنین(ع) که هر کس روزه دارد شعبان را برای محبت
پیامبر خدا و تقرب به سوی خدا، دوست دارد خدا او را و نزدیک گرداند او را به کرامت خود در روز قیامت و بهشت را برای او واجب
گرداند.[152]
3. روزه دحوالارض: از حسنبنعلی وشاء روایت است که گفت: من کودک بودم که با پدرم در شب 25 ماه ذیالقعده در خدمت امام رضا(ع) شام خوردیم. حضرت فرمود: امشب حضرت ابراهیم و عیسی÷ متولد شدهاند و...، پس هر که روزش را روزه بدارد چنان است که شصت ماه را روزه داشته باشد.[153]
4. روزه نه روز اول ذیحجة: که ثواب روزه تمام عمر را دارد. احمدبنزید از موسیبنجعفر(ع) نقل کرده است که فرمود: هر کس اولین روز دهه ذىحجه را روزه بگیرد، خداوند براى او روزه هشتاد ماه را مىنویسد و اگر نه روز را روزه بگیرد، خداوند روزه یک عمر را براى او خواهد نوشت.[154]
5. روزه روز غدیر: امام صادق(ع) فرمود: روزه روز غدیر خم کفاره شصت سال میباشد.[155]
6. روزه یکم و هفدهم ماه ربیع: روز اول آن به شکرانه سلامتی پیامبر روزه گرفته میشود و روزه روز هفدهم آن ثواب روزه یک سال را دارد و این روز، یکی از چهار روزی است که در تمام سال به فضیلت روزه ممتاز است..روایت شده کسی که روز هفدهم ربیعالاول روزه بگیرد، خداوند برای او (ثواب) روزه یک سال مینویسد.[156]
مجموعه آنچه بیان شد، نشان میدهد روزه در میان عبادات جایگاه ویژهای دارد که در مناسبتهای گوناگون با این همه امتیاز بدان سفارش شده است.
[148]. «إِنَّما یُوَفَّى الصَّابِرُونَ أَجْرَهُمْ بِغَیْرِ ِحِسابٍ» (زمر، آیه 10).
[149]. إنّ لکلّ شیء باباً، و باب العبادة الصّیام؛ شهابالاخبار، ص362.
[150]. قَالَ أَبُوالْحَسَنِ(ع): رَجَبٌ شَهْرٌ عَظِیمٌ یُضَاعِفُ اللَّهُ فِیهِ الْحَسَنَاتِ وَ یَمْحُو فِیهِ السَّیِّئَاتِ مَنْ صَامَ یَوْماً مِنْ رَجَبٍ تَبَاعَدَتْ عَنْهُ النَّارُ مَسِیرَةَ مِائَةِ سَنَةٍ وَ مَنْ صَامَ ثَلَاثَةَ أَیَّامٍ وَجَبَتْ لَهُ الْجَنَّةُ؛ ثوابالاعمال، ص54.
[151]. خَیْرِ الْبَشَرِ| قَالَ: شَعْبَانُ شَهْرِی مَنْ صَامَ یَوْماً مِنْ شَهْرِی وَجَبَتْ لَهُ الْجَنَّةُ؛ زادالمعاد، ص45.
[152]. قَالَ أَبُوعَبْدِاللَّهِ(ع): سَمِعْتُ أَبِی قَالَ: کَانَ أَبِی زَیْنُ الْعَابِدِینَ(ع) إِذَا أَهَلَّ شَعْبَانَ جَمَعَ أَصْحَابَهُ فَقَالَ: مَعَاشِرَ أَصْحَابِی أَ تَدْرُونَ أَیُّ شَهْرٍ هَذَا هَذَا شَهْرُ شَعْبَانَ وَ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ| یَقُولُ شَعْبَانُ شَهْرِی أَلَا فَصُومُوا فِیهِ مَحَبَّةً لِنَبِیِّکُمْ وَ تَقَرُّباً إِلَى رَبِّکُمْ فَوَ الَّذِی نَفْسُ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ بِیَدِهِ لَسَمِعْتُ أَبِیالْحُسَیْنَ بْنَ عَلِیٍّ یَقُولُ سَمِعْتُ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ(ع) یَقُولُ مَنْ صَامَ شَعْبَانَ مَحَبَّةَ نَبِیِّ اللَّهِ(ع) وَ تَقَرُّباً إِلَى اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ أَحَبَّهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ قَرَّبَهُ مِنْ کَرَامَتِهِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَ أَوْجَبَ لَهُ الْجَنَّةَ؛ فضائل الاشهر الثلاثة، ص61.
[153]. عَنِ الْحَسَنِبْنِعَلِیٍّ الْوَشَّاءِ قَالَ: کُنْتُ مَعَ أَبِی وَ أَنَا غُلَامٌ فَتَعَشَّیْنَا عِنْدَ الرِّضَا(ع) لَیْلَةَ خَمْسٍ وَ عِشْرِینَ مِنْ ذِی الْقَعْدَةِ فَقَالَ: لَیْلَةُ خَمْسٍ وَ عِشْرِینَ مِنْ ذِی الْقَعْدَةِ وُلِدَ فِیهَا إِبْرَاهِیمُ وَ وُلِدَ فِیهَا عِیسَى ابْنُ مَرْیَمَ(ع) وَ فِیهَا دُحِیَتِ الْأَرْضُ مِنْ تَحْتِ الْکَعْبَةِ وَ أَیْضاً خَصْلَةٌ لَمْ یَذْکُرْهَا أَحَدٌ فَمَنْ صَامَ ذَلِکَ الْیَوْمَ کَانَ کَمَنْ صَامَ سِتِّینَ شَهْراً؛ ثوابالعمال، ص79.
[154]. أَحْمَدَبْنِزَیْدٍ عَنْ مُوسَىبْنِجَعْفَرٍ(ع) قَالَ: مَنْ صَامَ أَوَّلَ یَوْمٍ مِنَ الْعَشْرِ عَشْرِ ذِی الْحِجَّةِ کَتَبَ اللَّهُ لَهُ صَوْمَ ثَمَانِینَ شَهْراً فَإِنْ صَامَ التِّسْعَ کَتَبَ اللَّهُ لَهُ صَوْمَ الدَّهْرِ؛ بحارالانوار، ج97، ص122، ح 3.
[155]. عَنْ أَبِیعَبْدِاللَّهِ(ع) قَالَ: صَوْمُ یَوْمِ غَدِیرِ خُمٍّ کَفَّارَةُ سِتِّینَ سَنَة؛ من لایحضره الفقیه، ج2، ص90، ح 1817.
[156]. رُوِیَ: مَنْ صَامَ یَوْمَ سَابِعَ عَشَرَ مِنْ رَبِیعٍ الْأَوَّلِ، کَتَبَ اللَّهُ لَهُ صِیَامَ سَنَةٍ؛ هدایة الامة الی احکام الائمة، ص 278.