فصل چهاردهم
قرآن و ماه مبارک رمضان
عظمت ماه مبارک رمضان به سبب نزول قرآن کریم در این ماه است. دستور تلاوت قرآن کریم در این ماه را حضرت رسول(ص) اینچنین تبیین میکند که اگر کسی یک آیه در این ماه تلاوت کرد مثل آن است که یک قرآن در غیرماه مبارک رمضان ختم کند.[120] وقتی انسان به فیض تلاوت قرآن نائل میشود که متکلم را در این کلامش مشاهده کند؛ صاحب سخن را در متن سخن زیارت کند. علی(ع) فرمودند: پس خداوند پاک و منزه، برای آنها در کتابش ظاهر شد بدون آنکه او را ببینند؛ برای نشاندادن قدرتش به آنها و ترس از ابهتش.[121]
بیتردید ماه رمضان را باید ماه قرآن نامید، زیرا بین آنها پیوندی ناگسستنی است. همین پیوند دوسویه سبب گردیده که از رمضان با عنوان بهار قرآن یاد شود؛ چنانکه امام باقر(ع) میفرماید: برای هر چیزی بهاری است و بهار قرآن، ماه رمضان است».[122]
پیامبر(ص) فرمودند: برترین عبادت امت من، تلاوت قرآن است.[123]
علی(ع) نیز میفرماید: ای روزهدار، با تلاوت قرآن در شب و روزت به خدا نزدیکی بجو. پس بدان کتاب خدا شفاعتکنندهای است که شفاعتش پذیرفته است و در روز قیامت شفاعت میکند برای کسانی که آن را تلاوت کردهاند، پس با خواندن آیاتش از درجات بهشت بالا میروند.[124]
خداوند میفرماید: آیا در قرآن اندیشه نمیکنند یا بر دلهایشان قفلهایی است؟[125]
تلاوت قرآن در ماه رمضان جایگاه ویژه و ثواب فراوانی دارد، اما مهمتر از آن فهم و تدبر در قرآن است. منظور از فهم قرآن این است که اجمالاً بداند قرآن از انوار خداست و در روایات صورتهایی از قرآن و شفاعت آن آمده، درصورتیکه با حضور قلب باشد و هنگام قرائت آن سعی کند که در آن تدبر کرده، اشارات و نکاتش را بفهمد. از امیرالمؤمنین(ع) روایت شده است که فرمودند: اسراری که رسول خدا(ص) با من در میان گذاشت از مردم نمیپوشاندم و فقط در جایی که کسی را نمییافتم که توان فهم کتاب خدا را داشته باشد، آن را کتمان میکردم.
برای آنکه تدبر و فهم قرآن برایمان آسانتر شود و چگونگی آن را دریابیم، به نمونهای از آن اشاره میشود. وقتی کسی این آیه را از سوره واقعه میخواند: آیا آبی را که میآشامید، دیدهاید؟[126]
میتواند فکر خود را محدود به مزه آب نکند و درباره مطالب مختلف پیرامون آن بیندیشد؛ از جمله درباره بهوجودآمدن تمام اشیا از آن (آب) بیندیشد. فکر کند که آب چگونه در اشکال گوناگون دانه، گیاه، حیوان، و انسان یافت میشود. آنگاه درباره اجزای انسان فکر کند، اجزای ظاهری مانند گوشت و استخوان و چشم و گوش و...، نیروها و اخلاق رذیله و آثار آن در دنیا و آخرت، تا نوبت به تفکر درباره مراتب عقلهای خود برسد و در مورد عقل مستفاد فکر کند و ببیند که گویا علم مستقلی در مقابل این عالم است و گویا علم کوچکی است و حتی آن را علم بزرگی ببیند. آنگاه در تفکر خود به مبدأ آب باز گشته و همانگونه که در قرآن آمده، بفهمد آب از آثار رحمت خداوند بوده و نیز بداند که رحمت از صفات خداوند است و بدین ترتیب آب را نعمتی از نعمتهای خداوند بداند. این نوع تدبر همان است که علم مکاشفه با آن آغاز میشود و اگر کسی که تدبر میکند، فکر خود را غرق در این مطلب کند، شاید چیزی ببیند که این فرمایش امام صادق(ع) «چیزی ندیدم، مگر اینکه قبل و همراه و بعد از او خداوند را دیدم» را تصدیق نماید.[127]
از حضرت رضا(ع) نقل شده: هر که در ماه رمضان یک آیه از کتاب خدا بخواند، چنان است که یک ختم قرآن در غیرماه رمضان نموده است.[128]
با توجه به ارزش قرائت قرآن در ماه مبارک رمضان و سفارشهایی که در این باره شده، به این نکته باید توجه کرد که آنچه مهم است قرآن خواندنی است که با فهم و تدبر همراه باشد. لذا نکاتی راجع به موانع فهم و تدبر در قرآن، میآوریم.
موانع فهم قرآن
1. تقید به ادای دقیق حروف از مخارج آن و رعایت دقیق قواعد تجوید؛ این مطلب از تدبر در آیه جلوگیری کرده و مانع فهمیدن قرآن میشود.
2. آفات و اخلاق رذیله سبب میشود که قلب نتواند معانی قرآن را بفهمد؛ چنانکه مفاد بعضی از آیات نیز چنین است:... و خدا اینچنین بر دل هر منکر ستمکاری مهر بدبختی میزند.[129]
3. اعتقاد به مطلبی باطل و درستپنداشتن آن و اعتقاد به اینکه خلاف آن کفر است.
4. هنگام تفسیر آیه، تفسیر ظاهر و آشکاری را ببیند و خیال کند تمامی مراد آیه همین است و برداشتی غیر از این نیست.
زمانی که خواننده قرآن، حقیقت و بزرگی قرآن را دریافت، باید در آیاتش تدبر کرده و موانع فهم را از سر راه برداشته و درصدد فهمیدن آن برآید. دراین‌صورت طبیعتاً منظور خدا در کلامش برای او آشکار میشود ـ البته به مقدار ایمان خود ـ و آنگاه که از این آبشخور جامی نوشید، مست میشود و زمانی که از جلوههای معارف الهی مست شد، قلب او از آیات مختلف، که هر کدام اثر مخصوصی دارند، تأثیر پذیرفته و با هر معنایی حال و سروری برای او پیدا میشود؛ به این دلیل که نگرش او به هر آیه بهگونهای است که گویا خود مخاطب آن آیه بوده یا این آیه فقط برای اوست. آنگاه حالت غم یا خوشحالی، ترس یا امیدواری، توکل یا تسلیم و یا خوشنودی یا یکتادانستن خدا به او دست داده و سپس برحسب حالی که از تأثیرات قرآن پیدا کرده با پناهبردن و استغفار، اعتراف و توبه، دعا و شکر، تسبیح و حمدنمودن و یا با گفتن «لا اله الا الله» یا «الله اکبر» به آیات پاسخ میدهد.[130]
[120]. قال رسولالله|: أَنَّ مَنْ قَرَأَ آیَةً فِی شَهْرِ رَمَضَانَ، کَانَ کَمَنْ خَتَمَ الْقُرْآنَ فِی غَیْرِهِ؛ بحارالانوار، ج96، ص34، ح 8.
[121]. علی(ع) فرمود: فَتَجَلَّى لَهُمْ سُبْحَانَهُ فِی کِتَابِهِ مِنْ غَیْرِ أَنْ یَکُونُوا رَأَوْهُ بِمَا أَرَاهُمْ مِنْ قُدْرَتِهِ وَ خَوَّفَهُمْ مِنْ سَطْوَتِه؛ نهجالبلاغه، ص204، خطبه 147.
[122]. لکلّ شیٔ ربیعٌ و ربیعُ القرآنِ شهرُ رمضان؛ کافی، ج2، ص630.
[123]. قال|: افضل عبادة امتی قرائة القرآن.
[124]. ایها الصَّائِمُ تَقَرَّبْ إِلَى اللَّهِ بِتِلَاوَةِ کِتَابِهِ فِی لَیْلِکَ وَ نَهَارِکَ فَإِنَّ کِتَابَ اللَّهِ شَافِعٌ مُشَفَّعٌ یَشْفَعُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ لِأَهْلِ تِلَاوَتِهِ فَیَعْلُونَ دَرَجَاتِ الْجَنَّةِ بِقِرَاءَةِ آیَاتِه.
[125]. «أ َفَلا یَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ أَمْ عَلى قُلُوبٍ أَقْفالُها» (محمد، آیه 24).
[126]. «أَ فَرَأَیْتُمُ الْماءَ الَّذِیتَشْرَبُون» (واقعة، آیه 17).
[127]. المراقبات، ص223.
[128]. عَنْ أَبِی‌الْحَسَنِ عَلِیِّ‌بْنِ‌مُوسَى‌الرِّضَا(ع) قَالَ:... مَنْ قَرَأَ فِی شَهْرِ رَمَضَانَ آیَةً مِنْ کِتَابِ اللَّهِ عَزَّوَ جَلَّ کَانَ کَمَنْ خَتَمَ الْقُرْآنَ فِی غَیْرِهِ مِنَ الشُّهُور ...؛ بحارالانوار، ج96، ص 341.
[129]. «الَّذِینَ یُجادِلُونَ فِی آیاتِ اللَّهِ بِغَیْرِ سُلْطانٍ أَتاهُمْ کَبُرَ مَقْتاً عِنْدَ اللَّهِ وَ عِنْدَ الَّذِینَ آمَنُوا کَذلِکَ یَطْبَعُ اللَّهُ عَلى کُلِّ قَلْبِ مُتَکَبِّرٍ جَبَّارٍ» (غافر، آیه 35).
[130]. المراقبات، ص227.