فصل سیزدهم
دعا و ماه مبارک رمضان
یکی از فرصتها و نعمتهایی که در این ماه نصیب روزهداران میشود، دعا و مناجات و شبزندهداریهاست. این ماه، فصل دعاست؛ اگرچه انسان همیشه باید با رشته دعا به خدا متصل باشد. جالب است که آیهٔ «هرگاه بنده من از من بخواهد، یقیناً من به بندهام نزدیک هستم و جواب دعاکننده را میدهم»،[116] در خلال همین آیات مبارکه مربوط به روزه و ماه رمضان نازل شده که همه بندگان را به دعا و توجه سوق میدهد و دعوت میکند. دعا یک رابطه قلبی با خداست؛ دعا، یعنی خواستن، امیدواری و همین امید میطلبد که انسان به اجابت نزدیک شود.
آداب دعا
دعاکردن آدابی دارد؛ سه مورد آن را به اجمال بیان میکنیم:
الف) دعا باید با عمل همراه باشد: دعا، در حقیقت راهی برای رسیدن به حوایج است، اما باید توجه کنیم که برای دست‌یابی به خواستهها، خودمان نیز بکوشیم؛ دعا به تنهایی کفایت نمیکند.
ب) چگونه‌خواستن و چه‌خواستن را بدانیم: پیامبران الهی و ائمه اطهار÷ چگونه‌خواستن و چه‌خواستن را در قالب دعاها و روایتها آوردهاند که باید آنها را گوش کرده و از آنها استفاده کنیم و یاد بگیریم از خداوند چگونه بخواهیم؛ امام مجتبی(ع) میفرماید: شبی به دعای مادرم÷ گوش میکردم، هیچ در حق خودش و ما دعا نکرد و همه در حق دیگران دعا کرد. دیگر اینکه باید بدانیم چه بخواهیم که به سود دنیا و آخرتمان باشد؛ فرازهایی از دعاهای ماه رمضان معرف خواستههای فردی و اجتماعی و سرشار از این معارف است.
اگر به دعای افتتاح، ابوحمزه، دعاهای روزهای ماه رمضان یا دعاهایی که در تعقیبات نمازها آمده و امثال آن با دقت و تأمل و به عنوان درس نگاه کنیم، دنیایی از حکمت و موعظه و درخواستهایی دنیایی و اخروی در آن مییابیم. هم چگونه‌خواستن و چه‌خواستن را به ما میآموزند و هم سرشار از معارف هستند که هر تشنهای را سیراب میکنند.
برای نمونه به دعایی که بعد از نمازها میخوانید، توجه کنید: «اللهم ادخل علی أهل القبور...» در این دعا درخواستها عمومی است و دایره آن به گستردگی همه عالم است؛ میفرماید هر فقیری در هر جاست، بینیاز کن! نه برای خودش تنها، نه برای مسلمانان و اهل کتاب، بلکه برای همه فقرا دعا میکند و... .
درعینحال در یک فقره از دعا این همگانیبودن نیست؛ میفرماید: «اللهم اصلح کل فاسد من امور المسلمین»؛ اصلاح را فقط برای مسلمانان میخواهد و این ظرافتی دارد و نکتههایی که دعا به ما میآموزد که در خواستنها هم باید مقلد انبیا و اوصیا باشیم؛ این از نظر چگونه‌خواستن و چه‌خواستن، اما از نظر محتوا که هر تشنهای را سیراب و هر صاحبسری را سرمست میکند، فرازهایی از دعای ابوحمزه ثمالی و افتتاح قابلتأمل است.
دعای ابوحمزه و فرازهایی از آن
این دعا را ابوحمزه که از اصحاب امام سجاد و امام باقر و امام صادق^ است، از امام سجاد(ع) نقل میکند. دعایی است پر از معارفی که جز از سرچشمه وحی نخواهد جوشید. در سحرهای ماه مبارک رمضان خوانده میشود و هر خواننده بامعرفت را عرشی کرده و در خوف و رجا و توبه و انابه و شوق بهشت و دوری از آتش غرق میکند. فرازهایی از آن را میآوریم.
■ الْحَمْدُ لِلّٰهِ الَّذِی أَرْجُوهُ وَ لَا أَرْجُو غَیْرَهُ وَ لَوْ رَجَوْتُ غَیْرَهُ لَأَخْلَفَ رَجَائِی...
ستایش خدایی را که جز او به هیچکس امیدی ندارم و اگر به دیگری امید داشتم، امیدم را ناامید میکرد. در جای دیگر به خدا عرض میکند: چگونه به غیرتو امید داشته باشم درصورتیکه هر خیر و نیکویی به دست توست و در فقرهای دیگر میفرماید: ستایش خدایی را که نسبت به من حلم میورزد و با من چنان رفتار میکند که گویی اصلاً گناهی مرتکب نشدهام.
■ أَدْعُوکَ یَا سَیِّدِی بِلِسَانٍ قَدْ أَخْرَسَهُ ذَنْبُهُ رَبِّ أُنَاجِیکَ بِقَلْبٍ قَدْ ...
ای آقا و سید من! تو را میخوانم با زبانی که گناهش او را لال کرده، پروردگارا، با تو راز و نیاز میکنم با دلی که جرمش آن را هلاک کرده، پروردگارا، تو را میخوانم با دلی ترسان و شوقمند و امیدوار و هراسان. ای مولای من! چون به گناهم بنگرم، زار بنالم و چون به کرم تو نظر افکنم طمع بسته، امیدوار میگردم. پس اگر مرا ببخشی، تو بهترین مهربانانی و اگر عذاب کنی، ستم نکردهای.
■ اللَّهُمَ إِنِّی کُلَّمَا قُلْتُ قَدْ تَهَیَّأْتُ وَ تَعَبَّأْتُ وَ قُمْتُ لِلصَّلَاةِ بَیْنَ یَدَیْکَ...
پروردگارا، هرگاه من خود را مهیا و آماده اطاعت تو کردم و در پیشگاه تو به نماز ایستادم و مشغول مناجات با تو شدم، مرا به خواب انداختی و حال رازونیاز را از من گرفتی. چه شد که هرچه با خود عهد کردم و گفتم که پس از این، باطن خود را نیکو خواهم کرد و به جمع اهل توبه در میآیم، برایم حادثهای پیش آمد که به عهد خود ثابتقدم نماندم و آن بلیه بین من و خدمت تو حائل گردید؟ ای سرور من، شاید تو مرا از درگاه خود راندهای و از خدمت و بندگیات دور ساختهای! یا شاید دیدی که من حق بندگی تو را خفیف شمردم، بدین سبب، مرا از درگاهت دور کردهای! یا شاید دیدی که من از تو رویگردانم، بدین سبب بر من غضب نمودهای! یا شاید مرا در زمره دروغگویان یافته دور کردهای! یا شاید دیدی که بهخاطر نعمتهایت شکرگزاری نمیکنم لذا، مرا محروم کردهای! یا شاید مرا در مجلس اهل علم نیافتهای، ازاینرو، به خواری و خذلانم انداختهای! یا شاید مرا در میان اهل غفلت یافتهای و (بدین جرم) از رحمت خود نومید ساختهای! یا شاید دیدهای که به مجالس اهل باطل الفت گرفتهام، پس مرا بین آنها وا گذاشتهای! یا شاید دوست نداشتهای که دعایم را بشنوی و مرا از درگاهت راندهای! یا شاید به جرم و گناهم مکافات کردهای و یا اینکه شاید به دلیل بیشرمی در حضورت مجازاتم نمودهای!
■ یَا مَوْلَایَ بِذِکْرِکَ عَاشَ قَلْبِی وَ بِمُنَاجَاتِکَ بَرَّدْتُ أَلَمَ الْخَوْفِ عَنِّی...
ای مولای من، تنها به یاد تو دلم زنده است و با مناجات تو، درد ترس فراق را در خود تسکین میدهم.
■ وَ ارْحَمْنِی صَرِیعاً عَلَى الْفِرَاشِ تُقَلِّبُنِی أَیْدِی أَحِبَّتِی وَ تَفَضَّلْ...
خدایا، آنگاه که در بستر مرگ افتادهام (و قادر بر حرکت نیستم) و دوستانم مرا حرکت میدهند، بر من ترحم کن و آن هنگام که در مغسل قرار گرفتهام و همسایگان صالح مرا به چپ و راست میگردانند، بر من تفضل کن و وقتی که مرا به طرف قبر میبرند
و خویشاوندان اطراف جنازهام را گرفتهاند، بر من مهربانی کن
و هنگامی که مرا در قبر میگذارند و بهتنهایی بر تو وارد میشوم،
کرم نما و در آن خانه جدید بر غریبیام رحم کن تا با غیرتو انس
نگیرم.
■ اللَّهُمَّ انّى أَسْئَلُکَ ایماناً تُباشِرُ بِهِ قَلْبى وَیَقیناً حَتّى أَعْلَمَ أنَّهُ لایُصیبُنى الّا ما کَتَبْتَ لى...
پروردگارا، ایمانی ثابت که همیشه در قلبم برقرار باشد و یقینی صادق از تو درخواست میکنم تا بدانم که جز آنچه قلم تقدیر نگاشته است، به من نخواهد رسید و مرا از وسایل زندگانی به هرچه قسمتم کردهای راضی و خشنود ساز، ای مهربانترین مهربانها![117]
■ أَرْغِدْ عَیْشِی وَ أَظْهِرْ مُرُوَّتِی وَ أَصْلِحْ جَمِیعَ أَحْوَالِی وَ اجْعَلْنِی مِمَّنْ أَطَلْتَ عُمُرَهُ وَ حَسَّنْتَ عَمَلَه...
یعنی زندگی مرا زندگی گوارایی قرار بده. گوارابودن زندگی نه به پول است، نه به قدرت و نه به داشتن زر و زور. چون میبینیم عدهای با داشتن آنها زندگی گوارایی ندارند؛ یک فرزند نااهل، یک بیماری مزمن یا... زندگی را تلخ میکند.
در جای دیگر میفرماید: «اصلح جمیع احوالی»؛ حال دعای من، حال خانواده من، حال شغل من و هرچه مربوط به من است، اصلاح کن!
از این فرازها نوعِ خواستن در دعا را از ائمه یاد میگیریم.
دعای افتتاح و فرازهایی از آن
در دعای افتتاح هم فرازهای زیبایی است که باید به آن توجه کرد: ستایشگری: «انی افتتح الثناء بحمدک». طمع در رحمت، خوف و رجاء: «خدایا بر این باورم که وقتی جایی برای عفو و رحمت باشد تو از همه مهربان‌تری» و «آن‌جا که جای عقاب و عذاب است تو از همه کیفردهندگان سختگیرتری و در جای اظهار بزرگی و کبریایی از همه با عظمتتری». دین مورد رضایت خدا، عزت اسلام، حقشناسی و حقزیستی، روسپیدی، آثار و برکات مهدیباوری، انتظار فرج، پروردگارا، ما سخت مشتاق دولت کریمهای هستیم که در پرتو آن اسلام و مسلمانان عزت خود را باز یابند و نفاق و منافقان به ذلت کشیده شوند و در آن دولت ما را از دعوت‌کنندگان به طاعت و فرمانبرداری از پیشوایان راه خودت قرار دهی و به وسیله آن کرامت و بزرگواری دنیا و آخرت را نصیب ما نمایی. شِکوه فقدان و غیبت، زمینهسازی ظهور و امثال آن.
دستاوردهای این دعاها عبارتند از: احیای یاد خدا و تقویت و استمرار ایمان در دل، دمیدن روح اخلاص در انسان، خودسازی، رشد فضایل اخلاقی، ایجاد محبت خدا در دل، دمیدن روح امید و مقاومت در انسان، برآوردهشدن حاجات، آمرزشخواهی، حج و زیارت خانه خدا، شهادتطلبی، نجات از دوزخ و ورود به بهشت، درخواست نعمتهای دنیوی، توجه به اوصاف خداوند، توجه به اهل بیت عصمت^.
در دعاهای روزانه نیز درخواست دوری از غفلت، و رسیدن به نماز و روزه واقعی، ذهن باز و دوری از سفاهت، استغفار و توبه، از خشم خدا درامان‌ماندن، یتیمنوازی، اطعام محرومان، فرصتیابی، کسب رضایت خداوند، قرب خدا در سایه بندگی، قناعت و کفاف و عدالت و انصافخواستن، پاکی از گناه و همنشینی با صالحان، خشوع در طاعت، سحرخیزی و برکات آن، برخورداری از برکات این ماه، تلاوت و انس با قرآن، کسب رضای الهی، پاکی از رذایل اخلاقی، نقش محبت در سازندگی، تلاشهای ثمربخش، عمل به مستحبات، برخورداری از رحمت واسعه الهی، قبولی اعمال و پایان خوب کارها و... نهفته است.
این ماه که به دعوت الهی سر سفره ضیافت او مینشینیم، به یقین دست خالی از سر این سفره برنمیخیزیم، زیرا این سفره کریم است؛ باید نوع و کم و کیف خواستن را بدانیم که آن هم در این دعاها به ما آموزش داده میشود، چون ما حتی از اینکه چه بخواهیم هم عاجزیم. بکوشیم با بهترینها که در این دعاها نهفته است، از ماه مبارک رمضان خارج شویم.
ج) اعتقاد داشته باشیم که خداوند دعایمان را اجابت میکند: علی(ع) میفرماید: درباره خداوند چنین تصوری نمیشود که درِ شکر به روی بندهای باز کند و در زیادشدن نعمت را ببندد. درِ دعا را باز کند و در اجابت را ببندد. در توبه را باز کند و در مغفرت را ببندد.[118] امام صادق(ع) نیز از پیامبر گرامی اسلام نقل میکند که ایشان فرمودند: چهار کس هستند که دعاهای آنها بر نمیگردد و درهای آسمان به رویشان باز میشود و به عرش میرسد: دعای پدر برای فرزندش، نفرین ستمدیده بر ستمگر، عمرهگذار تا برگردد، روزهدار تا افطار کند.[119]
[116]. «وَ إِذا سَأَلَکَ عِبادِی عَنِّی فَإِنِّی قَرِیبٌ- أُجِیبُ دَعْوَةَ الدَّاعِ إِذا دَعان» (بقره، آیه 186).
[117]. بر درگاه دوست، ص161.
[118]. قال(ع): مَا کَانَ اللَّهُ [عَزَّ وَ جَلَ] لِیَفْتَحَ عَلَى عَبْدٍ بَابَ الشُّکْرِ وَ یُغْلِقَ عَنْهُ بَابَ الزِّیَادَةِ وَ لَا لِیَفْتَحَ عَلَى عَبْدٍ بَابَ الدُّعَاءِ وَ یُغْلِقَ عَنْهُ بَابَ الْإِجَابَةِ وَ لَا لِیَفْتَحَ [عَلَیْهِ] لِعَبْدٍ بَابَ التَّوْبَةِ وَ یُغْلِقَ عَنْهُ بَابَ الْمَغْفِرَة؛ نهجالبلاغه، ص553، ح 444.
[119]. أَبِیعَبْدِاللَّهِ(ع) قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ|: أَرْبَعَةٌلَاتُرَدُّ لَهُمْ دَعْوَةٌ حَتَّى تُفَتَّحَ لَهُمْ أَبْوَابُ السَّمَاءِ وَ تَصِیرَ إِلَى الْعَرْشِ: الْوَالِدُ لِوَلَدِهِ وَ الْمَظْلُومُ عَلَى مَنْ ظَلَمَهُ وَ الْمُعْتَمِرُ حَتَّى یَرْجِعَ وَ الصَّائِمُ حَتَّى یُفْطِر؛ کافی، ج2، ص510، ح 6.