نفقه و فلسفه آن
از نظر اسلام تأمین هزینه خانواده، از جمله مخارج همسر بر عهده مرد است. مرد وظیفه دارد تمام مخارج همسرش را تأمین کند، گرچه خود زن ثروتمندتر از شوهر باشد. وجوب نفقه یکی از احکام قطعی اسلام است. نفقه حقِّ زوجه است، اگر مرد آن‌را نپرداخت، به صورت دَین بر ذمّه‌اش باقی می‌ماند، و عندالمطالبه باید بپردازد. و اگر از پرداخت نفقه امتناع می‌کند، حاکم شرع اسلام می‌تواند زن را طلاق دهد.
امام محمد باقر(ع) فرمود: هر که زن دارد ولی لباس و غذای او را تأمین نمی‌کند امام وظیفه دارد در میان آنان جدایی افکند.[613]
اسحاق بن عمّار می‌گوید: به امام صادق(ع) عرض کردم: زن چه حقی بر شوهر دارد؟ فرمود: غذا و لباسش را تأمین کند، و لغزش‌هایش را ببخشد.[614]
نفقات عبارت است از همه نیازهای خانواده، با رعایت امکانات عرف زمان و مکان و شئون خانواده؛ همچون:
1. غذا و میوه و دیگر نیازها؛
2. لباس زمستانی و تابستانی؛
3. فرش و بستر؛
4. اسباب و لوازم پختن غذا و خوردن و آشامیدن؛
5 . وسایل گرم‌کننده و سردکننده؛
6. مسکن مِلکی یا استیجاری که آسایش آنان را تأمین کند؛
7. هزینه‌های بهداشت و درمان؛
8 . وسایل نظافت و آرایش.
اشکال و پاسخ
از نفقه انتقاد کرده و گفته‌اند: در تشریع این حُکم، زن تحقیر و یک مستخدم جیره‌خوار قلمداد شده است که در برابر زحمات شبانه‌روزی و انجام کارهای دشوار خانه‌داری، غذایی را می‌خورد و لباسی را می‌پوشد.
پاسخ: اشکال مذکور از عناد گوینده و بی‌اطلاعی او نشئت گرفته است، زیرا از دیدگاه اسلام کارهای منزل برعهده زن نیست، حتی در نگه‌داری و پرستاری و شیردادن بچه‌ها نیز وظیفه‌ای ندارد. می‌تواند هیچ کاری را انجام ندهد و مطالبه مستخدم کند. و می‌تواند در برابر انجام کارهای منزل و پرستاری و شیردادن بچه اُجرت بطلبد؛ در عین حال نفقه‌اش برعهده مرد نهاده شده است.
با توجه به مطالب مذکور چگونه می‌توان گفت: زن مورد تحقیر و یک مستخدم جیره‌خوار قلمداد شده است؟
سؤال دیگر
با این‌که زن و مرد در ارضای غریزه جنسی و در تولید و پرورش فرزند به یکدیگر نیاز دارند، چرا و به چه علت کلّیه هزینه‌های خانواده حتی مخارج شخصی زن برعهده مرد نهاده شده است؟ چرا فقط مرد کار کند و زن بخورد و بپوشد؟ و بخوابد و حتی کارهای خانه را انجام ندهد؟ آیا به مرد ستم نشده است؟ چرا اقتصاد زن، وابسته به شوهر باشد تا ناچار باشد از او اطاعت کند و زورگویی‌ها و تضییقاتش را تحمل نماید؟ آیا بهتر نیست زن و مرد با هم کار کنند و هزینه‌های خانواده را به اتفاق بپردازند؟
در پاسخ به چند نکته مهم اشاره می‌شود:
1. طبیعت، مسئولیت‌های سنگینی را برعهده زن نهاده که ناچار است آن‌ها را انجام دهد؛ مانندِ بارداری، زایمان، شیر دادن نوزاد، پرستاری و مراقبت و تربیت فرزند. و انجام این مسئولیت‌های دشوار نیاز به فَراغت دارد که با کار کردن خارج منزل چندان سازگار نیست.
2. زن هر ماه، چند روز عادت می‌شود، و در این ایام نیاز به استراحت دارد.
3. گرچه کارهای خانه‌داری و بچه‌داری شرعا و قانونا برعهده زن نهاده نشده، اخلاقا و طبق آداب و رسوم نمی‌تواند از انجام آن‌ها شانه خالی کند. زیرا از لوازم زندگی خانوادگی محسوب می‌شود. و در زیبایی منزل و دل‌گرمی مرد تأثیر بسزایی دارد.
4. زن موجودی است ظریف و لطیف و زیبا. و مهم‌ترین وسیله جاذبیت و محبوبیت او برای شوهر همین لطافت و زیبایی اوست، در صورتی که اشتغال به کارهای دشوار و خسته‌کننده خارج منزل بر لطافت و زیبایی زن لطمه وارد می‌سازد و از جاذبیت و محبوبیت او برای شوهر می‌کاهد که نَه به سود اوست، نه به سود شوهرش. اگر قرار باشد زنان همانند مردان برای تأمین هزینه‌های زندگی کار کنند، در انتخاب شغل با رقابت مردان مواجه و گاهی مجبور می‌شوند شغل‌های دشوار را نیز بپذیرند.
و چنانچه زنان و مردان در لزوم کارکردن و تأمین هزینه زندگی مساوی باشند، تبعا با چنین مشکلاتی روبه‌رو می‌شوند.
از آنچه گذشت، استفاده می‌شود که زنان نمی‌توانند همانند مردان ملزم به کار کردن و تأمین هزینه زندگی باشند.
و به همین دلیل و با هدف حمایت از بانوان است که اسلام تأمین هزینه زندگی را برعهده شوهر نهاده، تا زن با فراغت و آرامش خاطر مسئولیت‌هایی را که طبیعت برعهده‌اش نهاده انجام دهد، در نگه‌داری و پرورش فرزندان بکوشد، شادابی و زیبایی خود را حفظ کند و جایگاهش را در دل مرد نگه‌دارد، و خانه را محلّ اُنس و آرامش قرار دهد.
در چنین صورتی مرد با آرامش خاطر و علاقه به زن و فرزند و دل‌گرمی به زندگی بیشتر تلاش و جدیت می‌کند و هزینه خانواده را تأمین می‌کند و در طَبَق اخلاص نهاده و با رضای خاطر تقدیم همسرش می‌کند.
بنابراین اسلام با واقع‌نگری و رعایت مصالح واقعی زن و مرد و فرزندان و به منظور استحکام بنیاد زناشویی تأمین نفقه خانواده را برعهده مرد نهاده است، و بی‌جهت از یک طرف جانب‌داری و بر دیگری تحمیل نکرده است.
صلاح زن و مرد در این است که نفقه برعهده مرد و زن در اقتصاد، وابسته به مرد باشد. مرد چون خواستار و علاقه‌مند به زن است باید برایش خرج کند و از این جهت نه تنها ناراحت نیست بلکه کاملاً خشنود است و احساس شخصیت می‌کند. وابستگی اقتصادی زن نیز به زیانش نیست و او را به صورت مستخدم جیره‌خوار درنمی‌آورد بلکه به استحکام بنیاد ازدواج کمک می‌کند. اصولاً در زندگی خانوادگی درآمد مرد به خانواده تعلق دارد و در تأمین نیازها به مصرف می‌رسد و استقلال اقتصادی زن یا وابستگی مطرح نیست.
یادآوری: هدف اسلام از تشریع وجوب نفقه بر مرد این نبوده که زن بی‌کاره و خانه‌نشین و مصرف‌کننده باشد، و در خارج از منزل کار و مسئولیتی را برعهده نگیرد، بلکه اسلام خواسته زن مجبور به کارکردن و تأمین هزینه‌های زندگی نباشد. ولی می‌تواند با رعایت استعداد و سلیقه و امکانات خود و تفاهم با شوهر، شغل مناسبی را برگزیند و درآمدی به دست آوَرد. البته درآمد او به خودش تعلق داد و مجبور نیست در زندگی صرف کند. ولی یک زن خوب، درآمد خود را در طَبَق اخلاص می‌نهد و همانند شوهر آن را تقدیم خانواده می‌کند تا در اداره و بهبود زندگی مشترک سهیم باشد و بر صفا و محبت خانوادگی بیفزاید.
بیندیشید و پاسخ دهید
1. هزینه‌های زندگی برعهده کیست؟
2. هزینه‌های واجب چیست؟
3. آیا در وجوب نفقه بر مرد، زن تحقیر شده؟ چرا؟
4. چرا نفقه زن بر عهده مرد نهاده شده است؟
5 . آیا در وجوب نفقه، بر مرد ستم شده؟ چرا؟
[613] . أبوبصیر قال: سَمِعتُ أباجَعفَر علیه‌السلام یقُولُ: مَن کانَت عِندَه امرأة فلم یکسُها ما یواری عورتَها و یطعِمُها ما یقیمُ صلبَها کان
حقّا علی الإمام أن یفرّق بینهما؛ همان، ص 223.
[614] . إسحاق بن عمّار قال: قلت لِأبیعبداللّه علیه‌السلام: ما حَقّ المرأة علی زوجها الذی إذا فعله کان محسنا؟ قال: یشبِعُها و یکسُوها
و إن جهَلتْ غَفَرلها؛ همان، ص 24.