حقوق و وظایف متقابل زن و شوهر
خانواده از دیدگاه اسلام یک واحد کوچک اجتماعی است که اجتماع‌های بزرگ‌تر از همین واحدها تشکیل می‌یابد. این واحد کوچک از یک زن و مرد تشکیل و با تولید فرزند توسعه می‌یابد. در بین اعضای خانواده ارتباط کامل برقرار است و دارای اهداف و منافع مشترک هستند. سعادت هر یک از اعضا به سعادت و خوش‌بختی همه اعضا بستگی دارد. زن و مرد اگر قبلاً تنها به فکر خود بودند بعد از ازدواج باید به فکر مجموع اعضا باشند. ارتباط بین زن و شوهر مانند ارتباط دو شریک یا دو همسایه یا دو دوست نیست بلکه بسیار بالاتر و در حدّ وحدت است.
قرآن در این‌باره با تعبیر بسیار جالبی می‌فرماید: و از نشانه‌های خداست که از نفْس خود شما برای‌تان زوج بیافرید تا به آنان آرامش و سکون بیابید، و بین شما محبت و دل‌سوزی قرار داد، و در این موضوع برای کسانی که اهل تفکر باشند نشانه‌هایی است.[585]
جمله « خَلَقَ لَکمْ مِنْ أَنْفُسِکمْ أَزْواجاً » بر شدّت اتصال و ارتباط دلالت دارد.
در آیه دیگر درباره زن و شوهر می‌گوید: زنان برای شما لباس و شما نیز برای آنان لباس هستید.[586]
توصیف زن و مرد به این‌که لباس یکدیگر هستند نیز شدت و ارتباط و اتصال را افاده می‌کند. چنان‌که لباس نزدیک‌ترین اشیا به بدن انسان است و شدیدا بِدان نیاز دارد، تا از گرما و سرما حفظش کند، عیوبش را بپوشد و به او زیبایی و آرامش دهد، زن و شوهر نیز نسبت به یکدیگر چنین هستند و باید باشند.
اسلام، براساس توجه کامل به استحکام بنیاد خانواده و حُسن ارتباط بین زوجین برای هر یک از آنان وظایف و حقوقی را مقرر کرده است که می‌توان آن را در دو بخش خلاصه کرد:
یکی وظایف مشترک و دیگری وظایف مخصوص:
اوّل: حقوق و وظایف مشترک
حقوق و وظایفی که زن و شوهر باید آن‌ها را رعایت کنند:
1. حُسن معاشرت: رفتار زن و شوهر با هم‌دیگر باید خوب و کاملاً پسندیده باشد.
قرآن می‌گوید: با زنان به شیوه معروف زندگی کنید.[587]
معروف در برابر منکر به معنای رفتاری است که شرعا و عقلاً پسندیده باشد. گرچه خطاب در آیه متوجه مردان است، اما زنان نیز همین وظیفه را دارند.
زن و شوهر باید با یکدیگر مهربان و خوش اخلاق و خوش‌برخورد، خندان، دل‌سوز، مددکار، غم‌خوار، باادب، با انصاف، راست‌گو، رازدار، امین وفادار، خیرخواه و خوش‌رفتار باشند. احادیث نیز به موضوع حسن معاشرت زن و شوهر تأکید و توصیه کرده‌اند.
پیامبر اسلام(ص) فرمود: کامل‌ترین مردم از جهت ایمان کسانی هستند که اخلاقشان نیکوتر باشد. خوبان شما کسانی هستند که با زنانشان نیک رفتار باشند.[588]
2. جلب توجه همسر: زن و شوهر وظیفه دارند در نظافت و لباس پوشیدن و اصلاح سر و صورت، خواسته‌های یکدیگر را رعایت کنند. اسلام به زنان توصیه می‌کند که در خانه و برای شوهر خود آرایش و زینت کنند و بهترین لباس‌هایشان را بپوشند. نظیف و پاکیزه باشند و بوی خوش استعمال نمایند.
امام صادق(ع) فرمود: زنی خدمت رسول خدا(ص) رسید و سؤال کرد: حقِّ مرد بر زن چیست؟ فرمود: وظیفه زن این است که خود را با بهترین بوها خوش‌بو سازد، بهترین لباس‌هایش را بپوشد، با بهترین زیورها زینت کند، و بدین صورت صبحگاه و شبانگاه خویش را بر شوهر عرضه بدارد، و حقوق مرد بیشتر از این‌هاست.[589]
مرد نیز همین وظیفه را به همسرش دارد. باید نظیف و پاکیزه و خوش‌بو و خوش‌لباس باشد. به اصلاح سر و صورتش برسد و در منزل زیبا زندگی کند.
جعفربن محمد(ع) به وسیله پدرانش از رسول خدا(ص) نقل کرده که فرمود: هر یک از شما باید خودش را برای همسرش آماده سازد، چنان‌که زن، خودش را برای شوهر آماده می‌سازد. آن‌گاه جعفربن محمد(ع) فرمود: یعنی نظافت و پاکیزگی را رعایت کند.[590]
پیامبر اکرم(ص) فرمود: حقّ زن بر شوهر این است که غذا و لباسش را فراهم سازد و با صورت زشت بر او ظاهر نشود. اگر چنین کرد، حقِّ او را ادا کرده است.[591]
حسن بن جهم می‌گوید: حضرت موسی‌بن جعفر(ع) را دیدم که خضاب کرده بود. عرض کردم: فدایت شوم شما هم خضاب کرده‌اید! فرمود: بله زیرا آمادگی مرد برای زن به عفت او می‌افزاید. زنانی عفت خود را از دست داده‌اند، زیرا شوهرانشان خود را برای آنان آماده نساخته بودند. آن‌گاه فرمود: آیا تو دوست داری همسرت را در صورتی ببینی که تو خود را بدان صورت بر او آشکار می‌سازی؟ عرض کردم: نه. فرمود: همسرت نیز چنین است.[592]
3. کام‌دهی: گرچه لذت‌جویی و ارضای غریزه جنسی تمام هدف ازدواج نیست، یکی از اهداف مهم و محرک اولی ازدواج است. در بنیاد خانواده و حُسن رابطه زوجین تأثیر بسزایی دارد. بنابراین، کام‌دهی یکی از وظایف زن و شوهر می‌باشد. زن و شوهر باید برای اِستمتاع و ارضای غریزه جنسی یکدیگر آماده باشند. هرگاه یکی از آن دو، به استمتاع و عمل جنسی تمایل داشت، دیگری نیز خود را آماده سازد، و مانع‌تراشی نکند.
پیامبر اسلام(ص) به زنان می‌فرمود: نمازتان را طولانی نکنید تا شوهرانتان را [ از تمتّع جنسی] بازدارید.[593]
زن و شوهر هنگام عمل جنسی نباید فقط به فکر لذت‌جویی خود باشند بلکه به فکر کام‌دهی و ارضای همسرش نیز باشد، زیرا ارضای غریزه جنسی در حُسن رابطه زوجین و استواری بنیاد خانواده تأثیر کامل دارد.
امیرالمؤمنین(ع) فرمود: هرگاه یکی از شما به سوی همسر خود رفت، در انجام عمل جنسی عجله نکند.[594]
امام رضا(ع) [ ضمن حدیثی] فرمود: زن همان توقع را از تو دارد که تو از او داری.[595]
4. نگه‌داری و تربیت فرزندان: نگه‌داری از فرزندان و حفظ سلامت و پرورش جسم و جان و تعلیم و تربیت آنان وظیفه مشترک پدر و مادر است و به هم‌فکری و همکاری و جدّیت آنان نیاز دارد. هرچند پدر در این مسئله مسئولیت سنگین‌تری برعهده دارد، نقش مادر حساس‌تر و سازنده‌تر است.
دوم: وظایف مخصوص هر یک از زن و شوهر
الف) وظایف شوهر: مرد علاوه بر وظایف مشترک، به علت آفرینش ویژه‌اش وظایف خاصّی را نیز برعهده دارد که به برخی از آن‌ها اشاره می‌شود:
1. سرپرستی و قیمومت خانواده: در اسلام ولایت و سرپرستی و مدیریت خانواده برعهده مردان است.
قرآن می‌گوید: مردان از آن جهت که خدا بعضی را بر بعضی برتری داده است و از آن جهت که از مال خود نفقه می‌دهند، بر زنان سرپرستی و قیمومت دارند. پس زنان شایسته، در غیبت شوهر خویش و با حفظ خود عفتش را نگه می‌دارند.[596]
گرچه امور خانواده باید با تفاهم و مشاوره و همکاری زن و شوهر انجام بگیرد، به هر حال، این اجتماع کوچک مانند هر اجتماع دیگری بدون یک سرپرست و مدیر با تدبیر و با نفوذ، به خوبی اداره نخواهد شد. خانواده‌های بدون مدیر غالبا وضع مطلوبی ندارند. بنابراین، یا زن باید مسئولیت سرپرستی و نگه‌داری خانواده را برعهده بگیرد یا مرد.
و چون جنبه تعقل اکثریت مردان بر اکثر زنان برتری دارد و برای تدبیر و نظارت بر زندگی آمادگی بیشتری دارند و برای تحمل دشواری‌ها بیشتر آماده هستند، مسئولیت سرپرستی خانواده بر عهده آنان نهاده شده است؛ برعکس بانوان که غالبا احساسات و عواطف آنان بر اکثر مردان فزونی دارد و کارهای عاطفی بهتر از آنان ساخته است.
بنابراین، صلاح خانواده در این است که سرپرستی را مرد بپذیرد و کارهای مهمّ زندگی را با مشورت و صلاح‌دید او انجام دهد، و در موارد اختلاف حاکمیت او را بپذیرد.
گفتنی است منظور از سرپرستی مرد این نیست که با اعمال قدرت و خودمحوری خانواده را اداره کند، و فعّالِ ما یشاء باشد و به دیگر اعضای خانواده حقِّ اظهارنظر ندهد، زیرا یک سرپرست و مدیر با تدبیر به خوبی می‌داند که هیچ مؤسسه کوچک یا بزرگی را بازور و خودمحوری نمی‌توان اداره کرد، مخصوصا کانون خانواده را که باید محلّ آسایش و آرامش و پرورش کودکان و آینده‌سازان کشور باشد.
بلکه منظور، در رأس امور قرار گرفتن و برنامه‌ریزی صحیح برای اداره خانواده، با مشاوره و تبادل نظر با سایر اعضای خانواده، و جلب همکاری آنان در اداره امور و تفاهم در حلّ مشکلات و تصمیم‌گیری و حرف آخر را زدن در موارد اختلاف است.
مسئولیت‌های سرپرستی مرد را در سه بخش می‌توان خلاصه کرد:
1. تأمین هزینه‌های خانواده و تنظیم برنامه زندگی با مشاوره و تبادل نظر رسیدگی به حساب دخل و خرج خانواده.
2. حفاظت و حراست و مراقبت و دفاع از افراد خانواده.
3. نظارت بر مسائل دینی و اخلاقی و فرهنگی افراد خانواده و هدایت آنان به سوی رشد و تکامل جسمانی و نفسانی و جلوگیری از وقوع در مفاسد اجتماعی و اخلاقی.
2. تأمین نفقه: در اسلام تأمین تمام هزینه‌ها و مخارج زندگی خانواده برعهده مرد نهاده شده است.
اسحاق‌بن عمّار از حضرت صادق(ع) سؤال کرد: حقِّ زن بر شوهر چیست؟ فرمود: غذا و لباسش را تأمین کند و لغزش‌هایش را ببخشد.[597]
3. اکرام و مدارا: مرد وظیفه دارد قدرشناس همسرش باشد و او را نعمتی از جانب خدا بداند. گرامی‌اش بدارد، و در زندگی با او مدارا کند. و لغزش‌هایش را ببخشد. سخت‌گیری و لجبازی نکند. اسلام چنین برخوردی را از حقوق زن و وظایف شوهر می‌داند.
امام سجاد(ع) فرمود: حقِّ همسرت این است که بدانی خدای متعال او را وسیله آرامش و انس تو قرار داده، و نعمتی است از جانب خدا بر تو، پس او را گرامی بداری و با وی مدارا کنی. گرچه تو نیز بر او حق داری،اما باید دل‌سوزش باشی، زیرا اسیر توست. باید غذا و لباسش را فراهم سازی، و اگر اشتباه کرد ببخشی.[598]
4. مراقبت‌های دینی و اخلاقی: مرد وظیفه دارد به مسائل اعتقادی و اخلاقی و دینی همسرش توجه داشته باشد. یا خودش در این‌باره به او کمک کند یا وسیله آموختن آن‌ها را برایش فراهم سازد. مواظب اخلاق و رفتارش باشد. به کارهای خوب و اخلاق پسندیده دعوتش کند، و از کردار زشت و اخلاق ناپسند نهیش کند. و در یک کلام، او را از آتش دوزخ برهاند و به بهشت دعوت کند.
این یکی از آثار و لوازم سرپرستی و قیمومت است که برعهده مردان نهاده شده است.
قرآن می‌فرماید: ای کسانی که ایمان آورده‌اید! خودتان و خانواده‌تان را از آتش دوزخ نگه‌دارید، آتشی که هیزم آن، مردم و سنگ‌ها (بت‌ها) هستند.[599]
ب) وظایف زن: زن نیز در برابر شوهر خود وظایف بسیار سنگینی دارد که در احادیث به برخی از آن‌ها اشاره شده است. همه وظایف در یک جمله کوتاه خلاصه شده و عبارت است از خوب شوهرداری کردن.
امیرالمؤمنین(ع) فرمود: جهاد زن در خوب شوهرداری کردن است.[600]
حُسن التَّبعُّل جمله کوتاهی است ولی معنای گسترده‌ای دارد و همه خوبی‌ها را در برمی‌گیرد زنی خوب شوهرداری می‌کند که مقام سرپرستی و قیمومت شوهر را می‌پذیرد و از آن پاسداری می‌کند. موقعیت او را در خانواده و در بین فرزندان نگه می‌دارد. در کارهای مهم با او مشورت می‌نماید. از دستورهایش اطاعت می‌کند. اگر در موردی خروج از منزل را صلاح ندانست و اجازه نداد خارج نمی‌شود. با رفتار خوش و اخلاق نیک و محبت‌های خود، شوهر را دل‌گرم و خانه را به کانون صفا و محبت تبدیل می‌کند. در دشواری‌ها و گرفتاری‌ها به یاری شوهر می‌شتابد و از او دل‌جویی می‌نماید. نسبت به اموال شوهر امانت‌دار است و از اسراف و تبذیر و ول‌خرجی اجتناب می‌ورزد. در کارهای خیر او را تشویق می‌نماید. بهترین لباس خود را در منزل می‌پوشد و برای شوهر آرایش و زینت می‌کند و همواره آماده و در اختیار اوست. در خانه‌داری و پرورش فرزندان می‌کوشد رازدار و امین و مهربان و دل‌سوز است.
چنین زنی خوب شوهرداری می‌کند و عملش در ردیف جهاد در راه خدا قرار دارد.
احادیث به چند چیز تأکید بیشتری کرده‌اند.
1. اطاعت از شوهر در موارد مُجاز.
2. تمکین از شوهر در هم‌خوابگی و تمتعات و عمل جنسی، جز در مواردی که منع شرعی دارد.
3. امانت‌دار و حفظ اموال شوهر.
4. حفظ عفت و پاک‌دامنی.
5 . کسب اجازه شوهر در خروج از منزل.
امام صادق(ع) به وسیله پدرانش از رسول خدا(ص) نقل کرده که فرمود: سودی نصیب مرد مسلمان نشده که بعد از اسلام بهتر از زوجه مسلمانی باشد که وقتی به او نگاه می‌کند خشنود می‌شود، و از دستورهایش اطاعت می‌نماید، و در غیاب او از نفس خود و اموال او نگه‌داری می‌کند.[601]
امام محمدباقر(ع) فرمود: زنی خدمت رسول خدا(ص) رسید و گفت: یا رسول اللّه! حقّ مرد بر زن چیست؟ فرمود: باید در اطاعت شوهر باشد و نافرمانی نکند، از خانه‌اش بدون اذن او صدقه ندهد، بدون رضای او روزه مستحبی نگیرد، از تمتعات جنسی مانع او نشود گرچه بر شتر سوار باشد. بدون اذن او از منزل خارج نشود.[602]
بیندیشید و پاسخ دهید
1. منظور از آیه « هُنَّ لِباسٌ لَکمْ وَأَنْتُمْ لِباسٌ لَهُنَّ » چیست؟
2. « وَعاشِرُوهُنَّ بِالمَعْرُوفِ » یعنی چه؟
3. وظایف مشترک زن و شوهر چیست؟
4. وظایف مخصوص شوهر چیست؟
5 . چرا سرپرستی خانواده بر عهده مرد نهاده شده است؟
6. سرپرستی و قیومت مرد چگونه است؟
7. مراقبت از امور دینی و اخلاقی برعهده کیست؟
8 . وظایف زن به شوهر چیست؟
9. حُسْنُ التَّبعّل یعنی چه و درباره چه زنی می‌توان گفت به آن عمل می‌کند؟
[585] . « وَمِنْ آیاتِهِ أَنْ خَلَقَ لَکمْ مِنْ أَنْفُسِکمْ أَزْواجاً لِتَسْکنُوا إِلَیها وَجَعَلَ بَینَکمْ مَوَدَّةً وَرَحْمَةً إِنَّ فِی ذ لِک لاَیاتٍ لِقَوْمٍ یتَفَکرُونَ »؛
روم، آیه 21.
[586] . « هُنَّ لِباسٌ لَکمْ وَأَنْتُمْ لِباسٌ لَهُنَّ »؛ بقره، آیه 187.
[587] . نساء، آیه 19.
[588] . عَنِ النَّبی صلی‌الله‌علیه‌وآله قالَ: اَکمَلُ المُؤْمِنینَ اِیمانا اَحسَنهم خُلْقا، وَخِیارُکم خیارکم لنسائِه؛ بحارالانوار، ج 71، ص 389.
[589] . عن أبیعبداللّه علیه‌السلام قال: جاءَتْ امرأة إلی رسول اللّه صلی‌الله‌علیه‌وآله فقالت: یا رسولَ اللّه ما حقّ الزوج علی المرأة؟ فی حدیث إلی
أن قال: و علیها أن تتطیب بأطیب طیبِها و تلبس أحسنَ ثیابِها و تَتزّینَ بأحسنِ زینتِها، و تُعرِض نفسَها علیه غدوة و عشیة، و أکثر من ذلک حقوقه علیها؛ وسائل الشیعه، ج 14، ص 112.
[590] . جعفر بن محمد عَن اَبیه، عَن جَدّه عَلی بن الحُسَین، عَن اَبیه، عَنْ عَلی علیهم‌السلام قال: قال رسول اللّه صلی‌الله‌علیه‌وآله: لیتهیأ أحدکم لزوجته
کما تتهیأ زوجتُه له، قال جعفر بن محمّد علیهماالسلام: یعنی یتهیأ بالنظافة؛ مستدرک الوسائل، ج 2، ص 559 .
[591] . قال النّبی صلی‌الله‌علیه‌وآله: حقّ المرءة علی زوجها ان یسدّ جوعتها، و أن یستر عورتها، و لا یقبِحَ لها وجها، فإذا فعل ذلک فقد واللّه
أدّی حقّها؛ بحار الانوار، ج 103، ص 254.
[592] . حسن بن الجهم قال رأیت أبالحسن علیه‌السلام اختضبَ فقلت: جعلت فداک اختضبت؟ فقال: نعم، إنّ التهیئة ممّا یزید فی عفّة
النّساء، و لقد ترک النّساء العفّة بترک أزواجهنّ التهیئة، ثمّ قال: أیسرّک أن تراها علی ما تراک علیه إذا کنت علی غیر تهیئة؟ قلت: لا. قال: فهو ذلک؛ وسائل الشیعه، ج 14، ص 183.
[593] . أبوبصیر عن أبیجعفر علیه‌السلام قال: قال رسول اللّه صلی‌الله‌علیه‌وآله لِلنِّساء: لا تُطوِّلنَّ صلاتَکنّ لِتَمعُنَّ أزواجکنَّ؛ همان، ص 117.
[594] . عن علی علیه‌السلام قال: قال رسول اللّه صلی‌الله‌علیه‌وآله: إذا أتی أحدکم امرئته فلا یعجلها؛ مستدرک، ج 2، ص 545 .
[595] . عن الرضا علیه‌السلام فی حدیث إلی أن قال: و اشتهت منک مثل الذی تشتهیه منها؛ همان، ص 545 .
[596] . « الرِّجالُ قَوّامُونَ عَلَی النِّساءِ بِما فَضَّلَ اللّهُ بَعْضَهُمْ عَلی بَعْضٍ وَبِما أَنْفَقُوا مِنْ أَمْوالِهِمْ فَالصّالِحاتُ قانِتاتٌ حافِظاتٌ لِلْغَیبِ بِما
حَفِظَ اللّهُ »؛ نساء، آیه 34.
[597] . سَأَلَ اِسحاق بن عَمّار اَبا عَبدِاللّه علیه‌السلام عَن حَقّ المرأة عَلی زَوْجها؟ قال: یشبِع بطنَها یکسوها و إن جَهلت غَفر لَها؛ مکارم
الاخلاق، ج 1، ص 248.
[598] . قال علی بن الحسین علیه‌السلام: وَ أمّا حَقّ الزَّوجة، فاِن تعلم أنّ اللّه عزّ وجلّ جعلها سکنا و أنسا، فتعلم أنّ ذلک نعمةً من اللّه
علیک فتُکرمَها و تُرفقَ بها، و إن کان حقّک علیها أوجب، فإنّ لها علیک أن تَرحمَها؛ لأنّها أسیرُک، و تُطعِمُها و تکسوها، و إذا جَهلَتْ عفوتَ عنها؛ بحارالانوار، ج 74، ص 5 .
[599] . « یا أَیها الَّذِینَ آمَنُوا قُوا أَنْفُسَکمْ وَأَهْلِـیکمْ ناراً وَقُودُها النّاسُ وَالحِـجارَةُ »؛ تحریم، آیه 6.
[600] . قال علی علیه‌السلام: جهادُ المرأة حسن التَبعّلِ؛ بحارالانوار، ج 103، ص 252.
[601] . عن أبیعبداللّه علیه‌السلام عن آبائه علیهم‌السلام قال: قال النَّبی صلی‌الله‌علیه‌وآله: ما استفاد امرئ مسلمٌ فائدةً بعدَ الإسلام أفضلَ من زوجةٍ مسلمةٍ
تسرّه إذا نظر إلیها و تُطیعه إذا أمرها، و تَحفظة إذا غاب عنها فی نفسِها و مالِه؛ وسائل الشیعه، ج 14، ص 23.
[602] . عن أبیجعفر علیه‌السلام قال: جاءت امرءة اِلی النّبی صلی‌الله‌علیه‌وآله فقالت: یا رسول اللّه صلی‌الله‌علیه‌وآله ما حقّ الزّوج عَلَی المرأة؟ فقال: لها أن تطیعه
و لا تعصیه و لا تصدّق من بیته إلاّ بإذنه، و لا تصوم تطوّعا إلاّ بإذنه، و لا تَمنعه نفسَها و إن کانت علی ظَهْر قتبٍ، و لاتَخرج مِن بَیتها إلاّ بإذنه؛ وسائل الشیعه، ج 14، ص 112.