حدود پوشش
وجوب حجاب از احکام قطعی اسلام است که همه فقها بر آن اتفاق دارند. بانوان موظفند بدن خود را از مردان بیگانه بپوشانند؛ با چادر یا عبا یا پیراهن بلند، یا مانتو یا پالتو یا روپوش یا مقنعه یا روسری و یا هر وسیله دیگری که مجموع بدن را بپوشاند و دلیلی بر وجوب استفاده از نوع خاصّ پوشش نداریم.
در اصل وجوب حجاب اختلافی نیست اما در وجوب پوشاندن صورت و دو دست تا مچ در بین فقها اختلاف است. برخی فقها پوشیدن آن‌ها را نیز واجب دانسته یا حکم به احتیاط کرده‌اند، ولی اکثر فقها پوشیدن آن‌ها را واجب نمی‌دانند. و برای اثبات عدم وجوب به چند دلیل استناد کرده‌اند:
دلیل اول: احادیثی که به طور مستقیم و صریح وجوب سَترِ وَجْه و کفَّین را نفی می‌کند؛ مانند:
مسعدة بن زیاد می‌گوید: از امام جعفر صادق(ع) شنیدم که در پاسخ سؤال از زینت‌های ظاهر زن فرمود: مقصود صورت و دو دست است.[546]
حضرت صادق(ع) در پاسخ این‌که مرد در صورتی که محرم نباشد به چه عضوی از زن می‌تواند نگاه کند، فرمود: صورت و دو دست و دو پا.[547]
علی بن جعفر می‌گوید: از برادرم موسی‌بن جعفر(ع) پرسید: مرد به چه عضوی از زن نامحرم می‌تواند نگاه کند؟ فرمود: صورت و دست و جای دست‌بند.[548]
علی بن سوید می‌گوید: به حضرت موسی‌بن جعفر(ع) عرض کردم: من به نگاه کردن به زن زیبایی گرفتار شده‌ام و دوست دارم به او نگاه کنم، چه کنم؟ فرمود: در صورتی که قصد خیانت نداشته باشی، مانعی ندارد؟ ولی مواظب باش به زنا نیفتی که برکت را می‌برد و دین را به هلاکت می‌رساند.[549]
مفضّل می‌گوید: به امام صادق(ع) عرض کردم: فدایت شوم، چه می‌فرمایید درباره زنی که با جمعی از مردان نامحرم به سفر رفته و زنی هم همراه آنان نیست، و در آن سفر می‌میرد؟ چه باید کرد؟ فرمود: مواضع تیمم را غسل می‌دهند ولی دست نمی‌مالند. و آنچه را خدا به پوشیدن آن دستور داده کشف نمی‌کنند.
مفضّل عرض کرد: پس با بدن او چه کنند؟ فرمود: کف دست و سپس صورتش و بعد روی دست‌ها را غسل می‌دهند.[550]
دلیل دوم: احادیثی که تصریح به وجه و کفّین ندارد ولی غیر مستقیم دلالت دارند که پوشیدن صورت و دو دست واجب نیست؛ مانند:
محمد بن ابی‌نصر می‌گوید: از امام رضا(ع) پرسیدم: آیا مرد می‌تواند به موی خواهر زنش نگاه کند؟ فرمود: نه. مگر این‌که خواهر زنش پیر و فرتوت باشد. و عرض کردم: خواهر زن و زنان بیگانه مساوی هستند؟ فرمود: بله. عرض کردم پس به کجای بدن زنان پیر می‌توان نگاه کرد؟ فرمود: به مو و ذراع (از آرنج تا انتهای انگشت وسطی) آنان.[551]
از این‌که راوی از جواز نظر به موی خواهر زن سؤال می‌کند ولی از جواز نظر به صورت او نمی‌پرسد، معلوم می‌شود جواز نگاه به صورت را امری مسلّم می‌دانسته والاّ اولویت داشت از آن نیز سؤال کند. هم‌چنین از این‌که امام در پاسخ به سؤال راوی از مقدار جواز نگاه به زنان فرتوت فرمود: «شَعرها و ذراع‌ها» و صورت آن‌ها را اضافه نکرد معلوم می‌شود جواز نظر به صورت را امری روشن می‌دانسته که نیازی به ذکر ندارد. وگرنه باید آن‌را هم اضافه می‌کرد.
امام رضا(ع) فرمود: پسر را در هفت سالگی به نماز خواندن وادارید ولی زن وقتی موهایش را از او می‌پوشاند که محتلم شود.[552]
عبدالرّحمان می‌گوید: از حضرت موسی‌بن جعفر(ع) سؤال کردم: دختر نابالغ چه زمانی باید سر خود را از نامحرم بپوشد؟ و چه زمانی باید برای نماز با مقنعه سر خود را بپوشد؟ فرمود: وقتی که با دیدن خون حیض نماز بر او حرام می‌شود.[553]
دو حدیث مزبور: وجوب پوشیدن مو و سر را بر دختر از آثار بلوغ دانسته ولی از وجوب پوشیدن صورت سخن به میان نیامده است؛ در صورتی که اگر پوشیدن صورت نیز واجب بود، اولویت داشت آن‌را نیز بیان کند. پس معلوم می‌شود پوشیدن صورت بر زنان واجب نیست.
دلیل سوم: چنان‌که قبلاً نیز اشاره شد از جمله « وَ لا یبْدِینَ زِینَـتَهُنَّ إِلاّ ما ظَـهَرَ مِنْها » می‌توان استنباط کرد که پوشیدن صورت و دست‌ها واجب نیست، زیرا در احادیث اهل بیت سُرمه کشیدن و انگشتری به دست کردن از مصادیق « إِلاّ ما ظَـهَرَ مِنْها » معرفی شده که وجوب پوشش ندارند. بنابراین، باید صورت و دست نیز که محلّ این دو زینت هستند واجب الاستتار نباشند.
جمله « وَلْیـضْرِبْنَ بِخُـمُرِهِنَّ عَلی جُـیوبِـهِنَّ » که در همین آیه (نور / 30) ذکر شده نیز بی‌دلالت به عدم وجوب پوشش صورت نیست، زیرا به بانوان توصیه شده برای تحصیل حجاب کامل، خِمار و مقنعه خود را بر گریبان بیندازند تا اطراف گردن و سینه آنان را بپوشد. ولی درباره پوشیدن صورت دستوری نمی‌دهد، معلوم می‌شود وجوب نداشته است. علاوه بر این‌که در حدیث مسعده‌بن صدقه که در همین بحث بدان اشاره شد، خودِ صورت و دو دست از مصادیق « إِلاّ ما ظَـهَرَ مِنْها » به شمار رفته است.
دلیل چهارم: از برخی احادیث و شواهد تاریخی برمی‌آید که زنان در زمان رسول خدا(ص) با صورت باز در مجامع و کوچه و بازار ظاهر می‌شدند. چشم مردان به صورت آنان می‌افتاد. و با یکدیگر صحبت می‌کردند، معاشرت و معامله داشتند، از پیامبر حدیث می‌شنیدند و برای مردان نقل می‌کردند. در بین راویان حدیث صدها زن وجود دارد. حتی همسران و دختران پیامبر نیز از این عمل مستثنا نبوده‌اند. از عایشه و حَفصه و اُمّ سلمه و فاطمه صدها حدیث نقل شده است. و لازمه‌اش دیدن صورت بانوان و شنیدن صدای آنان است. ولی رسول خدا(ص) نه زنان را به پوشیدن صورت امر کرد، نه مردان را از نگاه کردن به صورت زنان و شنیدن صدای آنان نهی فرمود. مگر این‌که به قصد لذت‌جویی و چشم‌چرانی باشد؛ از باب نمونه:
جابربن عبداللّه انصاری می‌گوید: روزی رسول خدا(ص) به قصد دیدار فاطمه علیهاالسلام حرکت کرد، من نیز با آن حضرت بودم. وقتی به خانه فاطمه رسید، در زد و فرمود: السّلام علیکم. فاطمه از داخل منزل گفت: علیک السّلام یا رسول اللّه! پیامبر فرمود: داخل منزل شوم؟ فاطمه گفت: بفرمایید. رسول خدا فرمود: با همراهم داخل شوم فاطمه گفت: یا رسول اللّه! مقنعه بر سر ندارم. پیامبر فرمود:زیادی روپوش را بر سرت بیفکن. فاطمه چنین کرد. بعد از آن رسول خدا گفت: السّلام علیکم. فاطمه جواب داد. فرمود: خودم با مرد همراهم داخل شوم؛ گفت: بفرمایید.
جابر می‌گوید: رسول خدا(ص) داخل خانه شد؛ من نیز داخل شدم.
چشمم به صورت فاطمه افتاد که همانند زردچوبه بود. رسول خدا(ص) فرمود: دخترم! چرا صورتت چنین زرد شده است؟ گفت: یا رسول اللّه! از شدّت گرسنگی!. پیامبر(ص) دست به دعا برداشت و گفت: ای خدایی که گرسنگان را سیر می‌کنی! فاطمه دختر محمد را سیر گردان. جابر می‌گوید: به خدا سوگند، بعد از دعای رسول خدا، به صورت فاطمه نگاه کردم، خون در صورتش به جریان افتاد و رنگ صورتش قرمز شد. و بعد از آن دیگر گرسنگی نکشید.[554]
از این داستان استفاده می‌شود که صورت حضرت فاطمه به طوری باز بود که جابر ابتدائا زردی آن و بعد از دعای پیامبر سرخی آن‌را مشاهده کرده است.
سعد اسکاف از حضرت باقر(ع) نقل کرده که فرمود: جوانی از انصار، در کوچه‌های مدینه با زنی روبه‌رو شد. در آن زمان زنان مقنعه خود را بر پشت گوش‌ها می‌انداختند. جوان انصاری به زن نگاه می‌کرد تا به او رسید و گذشت. سپس جوان هم‌چنان از پشت سر به زن نگاه می‌کرد که سرش به استخوان یا شیشه‌ای در دیوار اصابت کرد. صورتش شکافته و خون بر سینه و لباس‌هایش جاری گشت. جوان گفت: به خدا سوگند، شکایت این زن را بر رسول خدا(ص) عرضه می‌کنم.
جوان خدمت رسول خدا رسید. پیامبر پرسید: چرا چنین خون‌آلود شده‌ای؟ جوان جریان را خدمت رسول خدا عرض کرد. در این هنگام جبرئیل نازل شد و این آیه را آورد: « قُـلْ لِلْمُـؤْمِنِـینَ یغُـضُّوا مِنْ أَبْصارِهِمْ وَیحْـفَظُوا فُـرُوجَهُمْ ذ لِـک أَزْکی لَـهُمْ إِنَّ اللّهَ خَبِیرٌ بِما یصْنَعُونَ ».[555]
از حکایت مربوط به این حدیث استفاده می‌شود که زنان در زمان رسول خدا و صدر اسلام نه تنها صورت خود را نمی‌پوشیدند بلکه روسری خود را بر پشت گوش‌ها می‌انداختند، در نتیجه، گوش و گوش‌واره و اطراف گردن و سینه آنان نمایان بود، و در همین رابطه بود که حادثه جوان انصاری به وقوع پیوست و شکایت آن‌را نزد رسول خدا برد و پیرو آن، آیه حجاب نازل شد و به زنان توصیه کرد دو طرف مقنعه را بر گریبان بیندازند تا گوش و گوش‌واره و اطراف گردن و سینه آنان را بپوشاند، ولی نکته جالب این‌که درباره پوشیدن صورت دستوری نیامده است. معلوم می‌شود واجب نیست. اما برای جلوگیری از مفاسد اخلاقی و اجتماعی و تکرار نشدن حوادثی نظیر حادثه جوان انصاری، به مردان و زنان توصیه می‌کند: نظرهای خود را فرو بندند و چشم‌چرانی و لذت‌جویی نکنند.
بیندیشید و پاسخ دهید
1. آیا پوشاندن صورت برای زنان واجب است؟
2. دلیل عدم وجوب پوشیدن صورت چیست؟
3. از جمله « وَ لا یبْدِینَ زِینَـتَهُنَّ إِلاّ ما ظَـهَرَ مِنْها » چگونه استفاده می‌کنید که پوشیدن صورت و دست‌ها واجب نیست؟
4. از جمله « وَلْیـضْرِبْنَ بِخُـمُرِهِنَّ عَلی جُـیوبِـهِنَّ » چگونه استفاده می‌کنید که پوشیدن صورت واجب نیست؟
5 . از حدیث جابر درباره ملاقات با حضرت فاطمه علیهاالسلام چه برداشت می‌کنید؟
6. از حکایت جوان انصاری چه استفاده می‌کنید؟
[546] . مسعدة بن زیاد قال: سَمِعتُ جَعفَرا علیه‌السلام وَسُئِلَ عَمّا تُظهِر المرأةُ من زینتِها؟ قال: اَلوَجْهَ وَالْکفَّینِ؛ وسائل الشیعه، ج 14،
ص 146.
[547] . مروک بن عمیر عن بعض أصحابنا عن أبیعبداللّه علیه‌السلام قال: ما یحلَ للرجالِ أن یری من المرأةِ إذا لم یکن مَحرما؟ قال:
الوجهُ والکفّان والقدمانُ؛ همان.
[548] . علی بن جعفر عن أخیه موسی علیه‌السلام قال: سألته عن الرّجلِ ما یصلحُ أن ینظر إلیه من المرأة إذا لم‌یکن مَحرما؟ قال: الوجهُ
والکفُّ و موضعُ السوار؛ تفسیر نور الثقلین، ج 3، ص 590 .
[549] . علی بن سوید قال: قلت لأبیالحسن علیه‌السلام: إنّی مبتلی بالنظر إلی المرأة الجمیلة یعجُبنی النظرُ إلیها؟ فقال لی: یا علی!
لا بأس إذا عرف من نیتک الصدقَ و إیاک و الزنی فإنّه یمحِق البرکةَ و یهلک الدینَ؛ همان.
[550] . مفضّل بن عمر قال: قلت لأبیعبداللّه علیه‌السلام: جُعِلت فداک ما تقول فی المرأة تکون فی السّفر مع الرّجال لیس فیهم لها ذو
محرم و لامَعَهُم امرأة فتموت المرأة ما یصنعُ بها؟ قال: یغسّل منها ما أوجب اللّه علیه التّیمّم، و لا تمسّ و لا یکشف لها شیء من محاسِنها التی أمر اللّه بسترِها. قلت: فکیف یصنَعُ بها؟ قال: یغسَّلُ بطنُ کفّیها ثمّ یغسّل وجهُها ثمّ یغسَّل ظهرُ کفّیها؛ وسائل الشیعه، ج 2، ص 710.
[551] . محمدبن أبینصر عن الرضا علیه‌السلام قال: سألته عن الرَّجُل یحلّ له أن ینظر إلی شَعر أخت امرأته؟ فقال: لا، إلاّ أن تکون من
القواعد، قلت أخت امرأته والغریبة سواء؟ قال: نعم. قلت فما لی مِنَ النظر إلَیه مِنْها؟ فَقالَ: شَعرها وَذراعها؛ همان، ص144.
[552] . أحمد بن أبینصر عن الرّضا علیه‌السلام قال: یؤخذُ الغلامُ بالصَّلاةِ وَ هُوَ ابنُ سبعِ سنینَ، ولا تُغطّی المرأةُ شعرَها منه حتی یحتلِمَ؛
همان، ص 169.
[553] . عبدالرّحمان بن الحَجّاج قال: سألت أباإبراهیم علیه‌السلام عن الجاریة الّتی لم‌تدرک متی ینبغی ألا تغطّی رأسَها منه ممّن لیس
بینها و بینه محرم؟ و متی یجب علیها أن تقنّع رأسها للصلاة؟ قال: لا تغطّی رأسها حتی تحرم علیها الصَّلاة؛ همان.
[554] . تفسیر نورالثقلین، ج 3، ص 587 .
[555] . همان، ص 588 .