7. غنا و موسیقی
از جمله منکرات جامعه، غناست که در لغت تعریف شده به آواز خوش و طرب‌انگیز که مناسب مجالس لهو و لعب باشد. در فقه شیعه، غناخوانی و گوش دادن به آن یکی از محرّمات است. مرحوم صاحب جواهر می‌فرماید: غنا یکی از محرّمات است و من در این مسئله در بین فقها خلافی ندیدم بلکه حرمت آن اجماعی، و احادیث متواتر به ما رسیده است. بلکه یکی از ضروریات مذاهب اسلامی محسوب می‌شود. پس مقتضای تقوا اجتناب از آن حتی در موارد مشکوک است. در این مورد احادیث فراوانی است که از باب نمونه به برخی اشاره می‌شود:
امام صادق علیه‌السلام فرمود:
اگر در خانه‌ای غنا باشد، از وقوع یک حادثه دردناک ایمن نخواهد بود، و دعا در آن خانه مستجاب نمی‌گردد و فرشته رحمت هم در آن داخل نخواهد شد.[87]
زید شحام می‌گوید: از حضرت صادق علیه‌السلام از تفسیر قول خدای متعال: « وَاجْتَنِـبُوا قَوْلَ الزُّورِ »[88]؛ از سخن زور پرهیز کنید. سؤال کردم، فرمود: قولِ زور، غناست.[89]
امام محمدباقر علیه‌السلام فرمود:
خدای متعال به غناخوانی وعده آتش دوزخ داده است. آن گاه آیه « وَمِنَ النّاسِ مَنْ یَـشْتَرِى لَهْوَ الحَدِیثِ لِـیُضِلَّ عَنْ سَبِیلِ اللّهِ بِغَیْرِ عِلْمٍ وَیَـتَّخِذَها هُـزُواً أُولـئِکَ لَهُمْ عَذابٌ مُهِـینٌ » را قرائت فرمود[90] یعنی: بعضی مردم سخنان بیهوده را خریدارند تا مردم نادان را از طریق حق گمراه سازند، و قرآن را به مسخره می‌گیرند. نصیب آنان عذابی خوارکننده خواهد بود.[91]
امام صادق علیه‌السلام فرمود: بدترین صداها غناست.[92]
حَمّاد بن عثمان از اصحاب اجماع می‌گوید: از امام صادق علیه‌السلام تفسیر «قولِ زور» را سؤال کردم، فرمود: یکی از مصادیق آن قولِ کسی است که به آوازه خوان بگوید: احسنت.[93]
از احادیث مذکور و روایات فراوان دیگری که به تواتر معنوی می‌رسد، حرمت غنا استفاده می‌شود، و به همین جهت در کتاب‌های فقهی همانند جواهر ادعای اجماع گردیده و در تعریف غنا گفته شده: صوتی که طرب‌انگیز است و با مجالس لهو و لعب و عیاشی تناسب دارد. با آهنگ مخصوصی خوانده می‌شود که دل‌ها را به سوی خود جذب می‌کند (گاهی موسیقی نامیده می‌شود). فقهای اسلام خواندن چنین آوازی را حرام می‌دانند. گوش دادن، پول گرفتن و پول دادن به آن نیز از محرّمات می‌باشد، چه با اشعار معمولی باشد یا با کلمات موزون موسیقی، چه در رسانه‌های داخلی باشد، یا ماهواره‌ها و رسانه‌های خارجی، و چه در سی دی و نوار و دیگر وسایل پخش، چه در مجالس عمومی باشد یا به تنهایی و در مجلس خصوصی، چه همراه آلت‌های موسیقی و نوازندگی باشد، چه بدون آن‌ها، اشعار عاشقانه باشد، یا حزن‌انگیز و در مراسم تعزیه‌خوانی و حتی قرآن [ اگر طرب‌انگیز باشد] و شنونده را از خود بی‌خود کند، جملگی از محرّمات به شمار آمده و اجتناب از آن‌ها لازم است. البته فقها، تعیین مصداق غنا را بر عهده شنوندگان نهاده‌اند. بعضی علما نیز غنا در مجالس عروسی و مراسم عزاداری بر حضرت اباعبداللّه الحسین علیه‌السلام را استثنا کرده‌اند، اما اکثریت فقها این استثنا را قبول ندارند.
اینک فتاوای برخی فقهای عظام را که در پاسخ سؤال‌کنندگان نوشته‌اند، مرور می‌کنیم.
آیة اللّه خامنه‌ای ـ دام ظلّه ـ :
ج: هر موسیقی که به نظر عرف، موسیقی لهوی و مطرب که مناسب با مجالس عیش و نوش باشد، موسیقی حرام محسوب می‌شود و فرقی نمی‌کند که موسیقی کلاسیک باشد یا غیرکلاسیک. تشخیص موضوع هم موکول به نظر عرفِ مکلّف است و اگر موسیقی این‌گونه نباشد، به خودی خود اشکال ندارد.
ج: موسیقی حرام، موسیقی مطرب و لهوی مناسب با مجالس لهو و گناه است. و گاهی شخصیت نوازنده یا کلام همراه با آهنگ یا مکان یا سایر شرایط در این‌که موسیقی تحت عنوان موسیقی مطرب و لهوی حرام یا عنوان حرام دیگر قرار بگیرد، مؤثّر است؛ مانند این که بر اثر آن امور منجر به ترتّب فساد شود.
ج: گوش دادن به غنا به طور مطلق حرام است، چه در خانه و به تنهایی شنیده شود و یا در حضور دیگران و چه در او اثر بگذارد یا خیر.
س: گاهی از رادیو و تلویزیون آهنگ‌هایی پخش می‌شود که به نظر من مناسب با مجالس لهو و فسق هستند، آیا بر من واجب است که از گوش دادن به آن‌ها خودداری نموده و دیگران را هم از آن منع کنم؟
ج: اگر آن‌ها را از نوع موسیقی مطرب و لهوی مناسب با مجالس لهو می‌دانید، جایز نیست به آن‌ها گوش دهید، ولی نهی دیگران، از باب نهی از منکر، منوط به این است که احراز نمایید که آن‌ها هم آهنگ‌های مزبور را از نوع موسیقی حرام می‌دانند.
ج: غنا حرام است و خواندن به صورت غنا و گوش دادن به آن جایز نیست، اعم از این که توسط مرد باشد یا زن، به طور مستقیم[94] باشد یا از طریق نوار، همراه با نواختنِ آلات لهو باشد یا نه.
ج: نواختن موسیقی مطرب و لهو مناسب با مجالس لهو و گناه به طور مطلق جایز نیست. حتی اگر در غیر مسجد و برای غرض عُقلاییِ حلالی باشد ولی اجرای سرودهای انقلابی و مانند آن، همراه با نغمه‌های موسیقی در مکان مقدس و در مناسبت‌هایی که آن را اقتضا می‌کند، اشکال ندارد، مشروط بر این که با احترام آن مکان منافات نداشته باشد و در مکان‌هایی مانند مساجد برای نمازگزاران مزاحمت ایجاد نکند.
س: آیا غنا در مثل قرآن و دعا و اذان جایز است؟
ج: غنا، صوتی است که با ترجیع و طرب همراه بوده و مناسب با مجالس لهو و لعب و گناه باشد، به طور مطلق حرام است، حتی اگر در دعا و قرآن و اذان و مرثیه و غیره باشد.
س: آیا گرفتن اجرت برای تکثیر نوارهای صوتی که محتوای امور حرامی هستند جایز است؟
ج: هر نوار صوتی که گوش دادن به آن حرام است، تکثیر و گرفتن اجرت برای آن هم جایز نیست.
س: آیا زدن بر ظرف‌ها و سایر وسایل که جزء آلات موسیقی نیستند، در عروسی‌ها توسط زنان جایز است؟ اگر صدا به بیرون از مجالس برسد و مردان آن را بشنوند چه حکمی دارد؟
ج: جواز این عمل، بستگی به کیفیت نواختن دارد و اگر به شیوه عمل متداول در عروسی‌های سنّتی باشد و لهو محسوب نشود و فسادی هم بر آن مترتّب نگردد، اشکال ندارد.
س: دف زدن در عروسی‌ها چه حکمی دارد؟
ج: استفاده از آلات موسیقی برای نواختن موسیقی لهوی و مطرب جایز نیست، اما آوازخوانی در مجالس عروسی، بعید نیست برای زنان جایز باشد (البته به شرط این‌که مردان به صدای آن‌ها گوش ندهند).[95]
[87] . وسائل الشیعه، ج 17، ص 303: زید الشحام قال قال ابوعبداللّه علیه السلام: بیت الغنا لا تؤمن من فیه الفجیعة و لا تجاب فیه الدعوة و لا یدخله الملک.
[88] . حج، آیه 30.
[89] . همان: زید الشحام قال: سألت ابا عبداللّه علیه السلام عن قوله تعالى: « وَاجْتَنِـبُوا قَوْلَ الزُّورِ » قال: قول الزور: الغناء.
[90] . همان، ص 304.
[91] . لقمان، آیه 6.
[92] . همان، ج 17، ص 309: قال الصادق علیه السلام: شرّ الأصوات الغناء.
[93] . همان: عن حَمّاد بن عثمان، عن أبى عبداللّه علیه السلام قال: سالته عن قول الزور؟ قال: منه القول الرجل للّذى یغنّى: أحسنت. گفتنى است: احسنت زدن، احسنت کردن و احسنت گفتن ـ همه ـ به معناى تحسین کردن و آفرین گفتن آمده است؛ ن.ک: محمدمعین، فرهنگ فارسى متوسط، چاپ شانزدهم، ج 4، بخش 2، ص 8 .
[94] . مانند حضور در کنسرتِ خوانندگان.
[95] . براى توضیح و تفصیل بیشتر؛ ن.ک: رساله توضیح المسائل مراجع، ج 2، ص 962 ـ 969.