حساب در قیامت
از آیات و احادیث فراوان استفاده می‌شود که در قیامت بطور دقیق، به حساب بندگان رسیدگی می‌شود. تمام اعمال بندگان، چه کوچک و چه بزرگ، مورد محاسبه قرار می‌گیرد و از کوچکترین عملها غفلت نخواهد شد.
از باب نمونه:
خدا در قرآن کریم می‌فرماید: «میزانهای عدالت را در قیامت برپا می‌داریم.
پس هیچکس مورد ستم قرار نخواهد گرفت. اگر به مقدار یک مثقال از دانه خردل،
عمل داشته باشد آن را برای حساب خواهیم آورد، و خود ما برای حسابگری کافی هستیم»[5].
و می‌فرماید: «اگر آنچه را در نفس دارید ظاهر سازید یا مخفى بدارید خدا شما را به آن حساب خواهد کرد»[6].
و می‌فرماید: «توزین اعمال در قیامت برطبق حق خواهد بود. پس کسانیکه میزان اعمالشان سنگین باشد رستگارند و کسانیکه میزانشان سبک باشد پس آنها نفس خودشان را زیان دادهاند. چون به آیات ما ستم کردند»[7].
قیامت در قرآن به عنوان «یوم الحساب» و خدای متعال به عنوان سریع الحساب توصیف شده است.
برطبق آیات و روایات فراوان، یکی از مراحل بسیار دشواری که برای همه بندگان پیش خواهد آمد، محاسبه و توزین اعمال است. انسان در طول عمر تدریجا اعمالی را انجام می‌دهد و بعد از چندی غالبا آنها را فراموش می‌کند، در صورتیکه کوچکترین عملی، از نامه اعمال و صفحه هستی محو نمی‌شود. همه در این دنیا ثبت‌وضبط می‌شوند و با انسان باقی خواهند ماند. گرچه در این جهان بکلی از آنها غافل باشد، بعد از مرگ که چشم بصیرت انسان روشن شد همه را یکجا مشاهده خواهد کرد. آنگاه احساس می‌کند که همه اعمال و گفتار و عقاید و افکارش حاضر و قرین او هستند و هیچگاه جدا نخواهند شد.
خدا در قرآن می‌فرماید: «هرانسانی برای حساب به محشر می‌آید در حالیکه فرشته‌ای او را سوق می‌دهد و بر نیک‌وبدش گواه است. (پس به او گفته می‌شود)
همانا که تو از این واقعیت غافل بودی. اما امروز چشم باطنت بینا شده است»[8].
رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله فرمود: «در قیامت بنده خدا قدم از قدم برنمىدارد جز اینکه از چهار چیز مورد سؤال قرار مىگیرد: از عمرش که در چه راهى صرف شده، از جوانیش که در چه راهى به مصرف رسیده، از مالش که از چه راهى تحصیل و در چه طریقى مصرف نموده و از دوستى ما اهل بیت»[9].
پیامبر اکرم در حدیثی فرمود: «در قیامت که بنده را برای حساب حاضر می‌سازند، در برابر هرروزیکه در دنیا زندگی کرده، بیست و چهار خزینه می‌آورند- به مقدار ساعتهای شبانه‌روز- پس خزینه‌ای را باز می‌کنند که پر است از نور و سرور، بنده خدا از مشاهده آنها آنچنان شادمان می‌شود که اگر شادیهایش را در بین دوزخیان تقسیم کنند، دیگر درد و الم آتش را احساس نمی‌نمایند، آن ساعتی است که در آن ساعت به اطاعت پروردگار مشغول بوده است.
بعد از آن، خزینه دیگری را برایش می‌گشایند که تاریک و بدبو و وحشتزا است، از مشاهده آنها، چنان به جزع و فزع می‌افتد که اگر بر بهشتیان تقسیم شود نعمتهای بهشتی برایشان ناگوار خواهد شد، آن ساعتی است که به معصیت خدا اشتغال داشته است.
سپس خزینه دیگری برایش گشوده می‌شود که کلا خالی است، نه عمل خوشنودکننده دارد نه عمل اندوه‌آور، آن ساعتی است که در خواب بوده یا به کارهای مباح اشتغال داشته است. بنده خدا از مشاهده این خزینه نیز غمگین و متأسف می‌شود زیرا می‌توانسته در دنیا آن را پر از حسنات و کارهای نیک کند و در اثر کوتاهی، اینکار را نکرده است. به‌همین جهت خدای متعال درباره قیامت می‌فرماید: ذلِکَ یَوْمُ التَّغابُنِ[10].
در قیامت دقیقا به حساب بندگان رسیدگی می‌شود و سرنوشت آنها تعیین می‌گردد. همه اعمال گذشته مورد بررسی قرار می‌گیرد. اعضاء و جوارح انسان و پیامبران و فرشتگان و حتی زمین، شهادت می‌دهند. حسابی است بسیار دشوار و سرنوشت‌ساز. قلبها از نتیجه حساب در طپش است و بدنها از ترس می‌لرزد. آنچنان ترسی که مادران، نوزادان شیرخوارشان را فراموش می‌کنند و زنان باردار سقط جنین می‌نمایند. همه در اضطرابند که عاقبتشان به کجا منتهی خواهد شد. آیا نتیجه محاسباتشان، خوشنودی خدا، گرفتن برات آزادی، سرافرازی بین پیامبران و اولیاء خدا و زندگی دائم در بهشت برین و در جوار بندگان شایسته الهی خواهد بود، یا خشم و غضب پروردگار جهان، رسوایی بین خلائق و زندگی دائم در دوزخ.
از احادیث استفاده می‌شود که: حساب بندگان یکسان نیست، حساب بعض افراد بسیار سخت و طولانی است و حساب بعضی دیگر ساده و آسان. حساب در مراحل مختلف و متعدد انجام می‌گیرد، و در هرموقف از چیزی سؤال می‌شود.
سخت‌ترین مواقف، موقف مظالم می‌باشد. در این موقف از حقوق الناس و ظلمها و ستمها سؤال می‌شود. باید در آنجا کاملا تصفیه حساب شود و هرکس باید بدهکاریهایش را به طلبکاران بپردازد. متأسفانه در آنجا مالی در اختیار انسان نیست تا دیونش را ادا کند. بناچار باید از حسنات خود- اگر دارد- بردارد و در عوض، به
طلبکاران بدهد و اگر حسناتی ندارد از سیئات طلبکاران در نامه عملش ثبت می‌شود.
بهرحال روز بسیار دشواری است، خدا به فریاد همه ما برسد. البته طول و سختی حساب برای همه بندگان یکسان نیست بلکه نسبت به خوبی و بدی افراد و مقدار آنها تفاوت دارد ولی برای متقین و بندگان شایسته الهی بسیار کوتاه و آسان خواهد بود.
پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله در جواب شخصی که از طول روز قیامت سؤال کرد فرمود: «به خدا سوگند! بر مؤمن آنقدر سهل و آسان خواهد بود که از خواندن نماز واجب هم آسانتر خواهد گذشت»[11].
[5]- وَ نَضَعُ الْمَوازِینَ الْقِسْطَ لِیَوْمِ الْقِیامَةِ فَلا تُظْلَمُ نَفْسٌ شَیْئاً وَ إِنْ کانَ مِثْقالَ حَبَّةٍ مِنْ خَرْدَلٍ أَتَیْنا بِها وَ کَفى بِنا حاسِبِینَ- انبیاء/ 47.
[6]- وَ إِنْ تُبْدُوا ما فِی أَنْفُسِکُمْ أَوْ تُخْفُوهُ یُحاسِبْکُمْ بِهِ اللَّهُ- بقره/ 284.
[7]- وَ الْوَزْنُ یَوْمَئِذٍ الْحَقُّ فَمَنْ ثَقُلَتْ مَوازِینُهُ فَأُولئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ وَ مَنْ خَفَّتْ مَوازِینُهُ فَأُولئِکَ الَّذِینَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ بِما کانُوا بِآیاتِنا یَظْلِمُونَ- اعراف/ 8.
[8]- وَ جاءَتْ کُلُّ نَفْسٍ مَعَها سائِقٌ وَ شَهِیدٌ لَقَدْ کُنْتَ فِی غَفْلَةٍ مِنْ هذا فَبَصَرُکَ الْیَوْمَ حَدِیدٌ- ق/ 22.
[9]- قال رسول اللّه صلّى اللّه علیه و آله: لا تزول قد ما عبد یوم القیامة حتى یسأل عن اربع: عن عمره فیما افناه، و شبابه فیما ابلاه، و عن ماله من این اکتسبه و فیما انفقه، و عن حبنا اهل البیت- بحار الانوار/ ج 7 ص 258.
[10]- فى الخبر النبوى: انه یفتح للعبد یوم القیامة على کل یوم من ایام عمره اربعة و عشرون خزانة عدد ساعات اللیل و النهار- فخزانة یجدها مملوّة نورا و سرورا فیناله عند مشاهدتها من الفرح و السرور ما لو وزع على اهل النار لادهشهم عن الاحساس بالم النار و هى الساعة التى اطاع فیها ربّه ثم یفتح له خزانة اخرى فیراها مظلمة منتنة مفزعة فیناله عند مشاهدتها من الفزع و الجزع ما لو قسّم على اهل الجنة لنغّص علیهم نعیمها و هى الساعة التى عصى فیها ربّه. ثم یفتح له خزانة اخرى فیراها فارغة لیس فیها ما یسرّه و لا ما یسوئه و هى الساعة التى نام فیها او اشتغل فیها بشىء من مباحات الدنیا من الغبن و الاسف على فواتها حیث کان متمکنا من ان یملأها حسنات ما لا یوصف و من هذا قوله تعالى، ذلِکَ یَوْمُ التَّغابُنِ- بحار الانوار/ ج 7 ص 262.
[11]- قال رسول اللّه صلّى اللّه علیه و آله: لمّا سئل عن طول ذالک الیوم فقال: و الذى نفسى بیده انّه لیخفّف على المؤمن حتى یکون اهون علیه من الصلوة المکتوبة یصلّیها فى الدنیا- مجمع الزوائد/ ج 1 ص 337.
*امینى، ابراهیم، خودسازى (تزکیه و تهذیب نفس)، 1جلد، شفق - قم، چاپ: هشتم.