انسان طبیب خود
درست است که پیامبران و ائمه اطهار علیهم السّلام مربی انسانها و طبیبان نفوس هستند، لیکن مسؤولیت طبابت و تهذیب و اصلاح نفس بر عهده خود انسانها نهاده شده است. پیامبران و ائمه معصومین به انسانها درس طبابت می‌دادند، بیماریهای نفسانی و علائم و آثار سوء آنها و راه علاج و داروها را برای مردم تشریح می‌کردند، تا خود انسانها با درد و درمانشان آشنا شوند و اصلاح نفسشان را بر عهده بگیرند، زیرا هیچکس بهتر از خود انسان نمی‌تواند بیماریش را تشخیص دهد و در صدد علاج برآید. انسان بیماریهای نفسانی و راه علاج آنها را از زبان وعاظ می‌شنود یا در کتب می‌خواند ولی آنکس که در نهایت، باید به بیماری خویش پی ببرد و داروی مخصوص را به کار گیرد خود انسان است. انسان از هرفرد دیگری بهتر احساس درد می‌کند و از خفایای باطن خویش آگاه‌تر است. او اگر مراقب نفس خودش نباشد، پندواندرز دیگران چگونه می‌تواند مفید باشد؟
اسلام عقیده دارد که باید اصلاحات را از داخل وجود انسانها شروع کرد، خود نفوس را برای تهذیب نفس و رعایت بهداشت روانی آماده ساخت و به آنها مأموریت داد تا مراقب خودشان باشند. این خود یکی از اصول مهم تربیتی اسلام بشمار می‌رود.
خدا در قرآن می‌فرماید: «بلکه انسان خود بر نیک و بد خویش آگاه است گرچه عذرتراشی کند[51].
حضرت صادق علیه السّلام به مردی فرمود: «تو طبیب نفس خودت قرار داده شده‌ای، درد برایت بیان شده و علامت صحت را برایت بیان کرده‌اند، دوا هم
به تو معرفی شده است، پس ببین چگونه در معالجه نفس خود قیام می‌کنی[52].
امام صادق علیه السّلام فرمود: «هرکس که در نفس خودش واعظى نداشته باشد پندهاى دیگران برایش سودى نخواهد داشت»[53].
امام سجاد علیه السّلام می‌فرمود: «اى فرزند آدم! تو همواره بر خوبى هستى مادام که در نفس خودت واعظى داشته باشى»[54].
امیر المؤمنین علیه السّلام فرمود: «عاجزترین مردم کسى است که از اصلاح نفس خویش عاجز باشد»[55].
امیر المؤمنین علیه السّلام فرمود: «سزاوار است که انسان سرپرستى نفس خویش را بر عهده بگیرد و همواره مراقب قلب و حافظ زبانش باشد»[56].
[51]- بَلِ الْإِنْسانُ عَلى نَفْسِهِ بَصِیرَةٌ وَ لَوْ أَلْقى مَعاذِیرَهُ- قیامة/ 15.
[52]- قال ابو عبد اللّه علیه السّلام لرجل: انک قد جعلت طبیب نفسک و بیّن لک الداء و عرّفت آیة الصحة و دلّلت على الدواء فانظر کیف قیامک على نفسک- کافى/ ج 2 ص 454.
[53]- قال ابو عبد اللّه علیه السّلام: من لم یجعل له من نفسه واعظا فان مواعظ الناس لن تغنى عنه شیئا- بحار/ ج 70 ص 70.
[54]- قال سجاد علیه السّلام یقول: ابن آدم! لا تزال بخیر ما کان لک واعظ من نفسک- بحار الانوار/ ج 70 ص 64.
[55]- قال على علیه السّلام: اعجز الناس من عجز عن اصلاح نفسه- غرر الحکم/ ج 1 ص 196.
[56]- قال على علیه السّلام: ینبغى ان یکون الرجل مهیمنا على نفسه مراقبا قلبه حافظا لسانه- غرر الحکم/ ج 2 ص 862.
امینى، ابراهیم، خودسازى (تزکیه و تهذیب نفس)، 1جلد، شفق - قم، چاپ: هشتم.