مسئوليت پدر و مادر در قبال فرزندان چیست؟

از ديدگاه اسلام، پدر و مادر مقام بسيار والايى دارند و خدا، پيامبر و امامان(عليهم السلام) در ده ها آيه و روايت درباره آنان، سفارش هاى اكيد كرده اند و احسان و نيكى به آنان، از بهترين عبادت ها شمرده شده است:

پروردگارت حكم كرده كه جز او كسى را پرستش نكنيد و درباره پدر و مادر احسان نماييد.(1)

امام صادق (عليه السلام) فرمود:
بهترين اعمال سه چيز است: 1ـ برپا داشتن نمازهاى پنج گانه در وقت خود; 2ـ احسان و نيكى به پدر و مادر; 3 جهاد در راه خدا.(2)

اكنون اين پرسش به ميان مى آيد كه پدر و مادر اين همه مقام و مرتبه را چرا و چگونه پيدا كرده اند؟ آيا خدا بى جهت اين مقام را به آنان اعطا كرده يا در قبال كار ارزنده شان است؟ پدر و مادر چه خدمت بزرگى به فرزندانشان مى كنند كه لايق اين همه سفارش شده اند؟ پدر در اثر غريزه جنسى تحريك شده و سلول زنده اى ر به رحم مادر منتقل مى سازد. اين سلول در رحم مادر با سلولى از طرف او تركيب شده و موجود تازه اى در رحم مادر پرورش مى يابد كه بعد از نُه ماه به صورت طفلى كوچك پا به عرصه گيتى مى گذارد. مادر به او شير و غذا داده و تامدتى تر و خشكش مى نمايد و البته در تمام اين مراحل، پدر مخارج خانواده را تأمين نموده و از آنان حمايت مى كند.

آيا پدر و مادر به جز اين گونه كارها وظيفه ديگرى ندارند و به صرف همين كارها لايق مقام شامخ پدرى و مادرى شده اند؟ آيا فقط پدر و مادر به گردن فرزندان حق دارند ولى آن ها بر پدر و مادر حقى ندارند؟ گمان نمى كنم كسى چنين حق يك سويه اى را بپذيرد. در احاديث معصومان حقوقى نيز براى فرزندان ذكر شده كه پدر و مادر بايد بدان ها عمل كنند، از باب نمونه:

پيغمبر اسلام(صلى الله عليه وآله) فرمود:
هم چنان كه پدرت بر تو حقى دارد، فرزندانت نيز حق دارند.(3)

هم چنين ايشان فرمود:
هم چنان كه فرزند در اثر نافرمانى، عاق پدر و مادر مى شود، پدر و مادر نيز ممكن است در اثر عدم انجام وظيفه، عاق فرزند شوند.(4)

نيز از آن حضرت است كه:
خدا لعنت كند پدر و مادرى را كه باعث عاق شدن فرزندانشان مى شوند.(5)

امام سجاد(عليه السلام) فرمود:
حق فرزند اين است كه توجه داشته باشى كه اگر خوب باشد يا بد، از تو به وجود آمده و در اين دنيا با تو نسبت دارد و در تأديب او مسئوليت خواهى داشت. در خداشناسى بايد او را راهنمايى كنى و در اطاعت پروردگار يارى اش نمايى. رفتار تو با فرزندت بايد رفتار كسى باشد كه يقين دارد در مورد احسان به او پاداش نيك خواهد داشت و درباره بد رفتارى با او به كيفر خواهد رسيد.(6)

على(عليه السلام) فرمود:
چنان نباشد كه بهواسطه تو خانواده و خويشانت بدبخت ترين و شقى ترين مردم باشند.(7)

پيغمبر اكرم(صلى الله عليه وآله) فرمود:
فرزندانتان را در نيكوكارى يارى كنيد. هر كه بخواهد، مى تواند عقوق را از فرزندانش خارج سازد.(8)

باز ايشان فرمود:
كسى كه دخترى داشته باشد و او را خوب تأديب نمايد و در تعليم او كوشش كند و اسباب رفاه و آسايش او را فراهم سازد، آن دختر او را از آتش دوزخ نجات خواهد داد.(9)

خداوند در قرآن مى فرمايد:
اى كسانى كه ايمان آورده ايد! خودتان و خانواده تان را از آتشى كه هيزم آن مردم و سنگ ها هستند، نجات دهيد.(10)

كودك در ابتداى آفرينش هنوز شكل نگرفته و براى هر يك از سعادت و شقاوت آمادگى دارد; مى تواند يك انسان كامل گردد و يا به صورت يك حيوان پست و فرومايه درآيد. سعادت و شقاوت آينده هر فردى، به كيفيت پرورش او بستگى دارد و اين كار بزرگ، بر عهده پدر و مادر نهاده شده است. اصولا پدرى و مادرى به همين معناست. پدر و مادر، انسان ساز و كمال آفرينند. بزرگ ترين خدمتى كه پدر و مادر مى توانند در حق فرزندشان انجام دهند، اين است كه او را فردى خوش اخلاق، مهربان، انسان دوست، خيرخواه، آزادمنش، شجاع، عدالت خواه، دانا، درست كار، با شرافت، با ايمان، وظيفه شناس، سالم، كاركن، با سواد و خدمت گزار پرورش دهند. كسى كه هم در دنيا سعادت مند باشد و هم در آخرت. چنين افرادى به درستى لايق مقام شامخ پدرى و مادرى اند، نه كسانى كه در اثر جذبه و تحريك نيروى جنسى، فرزندى را به وجود آورند و او را رها سازند تا بزرگ شود و خود به خود پرورش يابد.

پيغمبر اكرم(صلى الله عليه وآله) فرمود:
بهترين چيزى كه پدر مى تواند به فرزندش بدهد، ادب و تربيت نيكوست.(11)

به ويژه مادر در اين مورد نقش مهم ترى دارد; به طورى كه خوراك و رفتار او در دوران باردارى، در سعادت و شقاوت فرزندش اثر دارد.

پيغمبر اسلام(صلى الله عليه وآله) فرمود:
سعادت مند كسى است كه سعادتش در شكم مادر پايه گذارى شده و بدبخت و شقى كسى است كه شقاوتش از دورانى كه در شكم مادر زندگى مى كرده شروع شده باشد.(12)

هم چنين ايشان فرمود:
بهشت زير پاى مادران است.(13)

پدر و مادرى كه به تعليم و تربيت فرزندان خويش توجه نكنند بلكه با رفتار و كردار غلط خود او را منحرف و بدبخت سازند، بزرگ ترين خيانت را مرتكب شده اند. مگر طفل بى گناه از شما تقاضاى وجود كرده بود كه او را به وجود مى آوريد و مانند گوساله رهايش مى سازيد؟ اكنون كه شما باعث وجود او شده ايد، شرعاً و وجداناً موظف هستيد در تعليم و تربيت او كوشا باشيد. بنابراين، تعليم و تربيت يكى از بزرگ ترين مسئوليت هاى هر پدر و مادر است.

هم چنين پدران و مادران، در برابر اجتماع نيز مسئولند. كودكان امروز، مردان و زنان آينده خواهند شد و جامعه فردا را همين افراد تشكيل خواهند داد. هر درسى را امروز فرا گيرند، فردا تحويل خواهند داد. اگر تربيت درستى داشته باشند، جامعه فرداجامعه اى صالح و پيشرفته خواهد بود، اما اگر نسل امروز با برنامه هاى نادرست پرورش يابد، اجتماع آينده، اجتماع فاسدى خواهد شد، زيرا مردان سياسى، علمى و اجتماعى فردا، از همين افراد به وجود خواهند آمد.

كودكان امروز، پدران و مادران آينده و مربيان فرزندان خود خواهند شد و تربيت هاى خوب يا بد خود را به فرزندان خويش منتقل خواهند ساخت; بنابراين، پدران و مادران به دست خود مى توانند اجتماع آينده را اصلاح كنند يا به سوى فساد و تباهى بكشانند. از همين رو، در برابر اجتماع هم مسئوليت بزرگى به گردن دارند.

اگر آن ها در تعليم و تربيت فرزندان خود بكوشند، بزرگ ترين خدمت را به اجتماع نموده اند و در برابر فداكارى هاى خويش مأجور خواهند بود، اما اگر در اين باره غفلت و سهل انگارى كنند، نه تنها به فرزند بى گناه خويش، بلكه به اجتماع هم خيانت كرده اند و به طور حتم نزد خدا مورد بازخواست قرار خواهند گرفت.

پاورقی:

(1) . اسراء(17) آيه 23: (وقضى ربُّكَ أنْ ل تَعْبُدُوا إلاّ إيّاهُ وبالوالدَيْنِ إحسان ...)

(2) . الكافى، ج2، ص158، باب البرّ بالوالدين، ح4: عن منصور بن حازم، عن أبي عبدالله(عليه السلام) قال: قُلتُ: «أيُّ الأعمالِ أفضلُ؟». قال: «الصلاةُ لِوَقْتِها وبِرُّ الوالدينِ والجِهادُ في سبيل الله عزّوجلّ».

(3) . هيثمى، مجمع الزوائد، ج8، ص146، بابُ ما جاء في الأبرار: عن ابن عمر، قال: قال رسول الله صلّى الله عليه [وآله]وسلَّم: «... كما أنَّ لوالديك عليكَ حقّاً كذالك لِوَلَدِكَ».

(4) . بحارالأنوار، ج101، ص93، بابُ فَضْلِ الأولادِ وثوابِ تربيتهم وكيفيتها، ح22: «يلزم الوالدين من عُقوقِ الولد ما يلزم الولد لهما من عقوق».

(5) . طبرسى، مكارم الأخلاق، ص517، في وصاياه(صلى الله عليه وآله وسلم) لعليٍّ(عليه السلام)، ص517: «يا علي! لعن الله والدين حَمَلا ولدَهما على عقوقهما».

(6) . همان، ص484، في ذكر الحقوق: «وأمّا حقُّ ولدك فأن تعلم أنَّه منكَ ومضافٌ إليك في عاجل الدنيا بخيرهِ وشرِّهِ وأنَّكَ مسئول عمّا وليته به من حُسْنِ الأدبِ والدلالةِ على ربِّهِ، عزّوجلّ، والمعونة له على طاعته. فاعْمَلْ في أمْرِهِ عَمَلَ مَنْ يعلم أنّه مثاب على الإحسان إليه معاقب على الإساءة إليه».

(7) . غرر الحكم، ص745: «لا يكُنْ أهلك وذَووْكَ أشقى الناس بك».

(8) . هيثمى، مجمع الزوائد، ج8، ص146، بابُ إعانة الولد على البرّ: قال رسول الله، صلّى الله عليه [وآله]وسلّم: «أعينوا أولادَكم على البرّ مَنْ شاء استخرج العقوق من ولده».

(9) . همان، ص158، بابُ ما جاء في الأولاد: عن ابن مسعود، قال: سمعتُ النبيّ، صلّى الله عليه [وآله]وسلّم، يقول: «مَنْ كانت له إبنة فأدّبَها وأحْسَنَ أدَبَها وعَلَّمَها وأحْسَنَ تعليمَها وأوسع عليها من نِعَمِ الله التي أوسع عليه كانَتْ له منعة وستراً من النار».

(10) . تحريم(66) آيه 6: (يا أيّها الذين ءامنوا قُوا أنفُسَكم وأهليكُم ناراً وَقُودُها الناسُ والحجارة ...).

(11) . هيثمى، همان، ج8، ص159، باب تأديب الأولاد: عن ابن عمر، عن النبيّ، صلّى الله عليه [وآله]وسلّم، قال: «ما نحل والد ولداً أفضل من أدب حسن».

(12) . بحارالأنوار، ج5، ص9، باب نفى الظلم و الجور عنه تعالى ... ، ح13: ... قال رسول الله(صلى الله عليه وآله وسلم): «الشقي مَنْ شقي في بطنِ أمِّهِ والسعيد مَن سعد في بَطنِ أمِّهِ»; و ص157، باب السعادة والشقاوة والخير ... ، ح10.

(13) . مستدرك الوسائل، ج15، ص180، باب استحباب الزيادة في برّ الأُم: القطب الراوندي في لبّ اللباب، عن النبيّ(صلى الله عليه وآله وسلم)أنّه قال: «الجنّةُ تَحْتَ أقدامِ الاُمّهات».

منبع:
تربيت ، ص:17- 21
اثر: آيت الله ابراهيم اميني