زکات در اسلام
خدای متعال برای تأمین نیازهای فقرا، در اموال ثروتمندان حقّی را قرار داده که در اصطلاح زکات نامیده می‌شود. دادن زکات، در شرایط مخصوص یکی از واجبات است که در آیات و احادیث مورد تأکید قرار گرفته است. در آیات فراوان همراه نماز ذکر شده که شاهدی است بر اهمیت آن، از باب نمونه:
قرآن می‌فرماید: نماز را برپا دارید و زکات بدهید و با راکعان رکوع کنید.[487]
و می‌فرماید: نماز را برپا دارید و زکات را بپردازید، و خیراتی را که از پیش برای خود می‌فرستید همه را نزد خدا خواهید یافت. همانا که خدا به آنچه انجام می‌دهید آگاه است.[488]
و می‌فرماید: کسانی را که طلا و نقره را روی هم می‌نهند و آن‌را در راه خدا انفاق نمی‌کنند، به عذابی دردناک بشارت بده.[489]
احادیث فراوانی نیز درباره زکات داریم که به بعض آن‌ها اشاره می‌شود:
امام محمدباقر(ع) فرمود: خدای تبارک و تعالی زکات را در قرآن همراه با نماز ذکر کرده و فرمود: « وَأَقِـیمُوا الصَّلاةَ وَآتُوا الزَّکاةَ » پس هر کس نماز بخواند و زکات ندهد چنان است که نماز هم نخوانده است.[490]
امام صادق(ع) فرمود: خدا بر امت اسلام چیزی را واجب نکرده که سخت‌تر از زکات باشد، و در همین رابطه اکثر آنان به هلاکت می‌رسند.[491]
امام صادق(ع) فرمود: هر کس که به مقدار یک قیراط از زکات اموالش را نپردازد [ مسلمان نیست] بر دین یهود یا نصرانیت از دنیا خواهد رفت.[492]
امام محمدباقر(ع) فرمود: هر کس زکات مالش را نپردازد خدا آن را به صورت مار بزرگی از آتش بر گردنش قرار می‌دهد که تا فراغت از حساب، بر او نیش می‌زند در همین‌باره است که خدای عزّوجلّ فرمود: « سَیطَوَّقُونَ ما بَخِلُوا بِهِ یوْمَ القِـیامَةِ » یعنی زکاتی که از دادنش بخل ورزیدند.[493]
امام صادق(ع) فرمود: زکات واجب شد تا ثروتمندان آزمایش شوند و برای تهیدستان وسیله زندگی باشد. اگر مردم زکات اموالشان را می‌پرداختند فقیر مسلمانی باقی نمی‌ماند بلکه به وسیله زکات نیاز همه آنان تأمین می‌شد. پس وجود فقیران و نیازمندان و گرسنگان و برهنگان در میان مردم بر اثر گناه ثروتمندان است. و بر خدای تبارک و تعالی سزاوار است که رحمتش را از کسانی که حقّ خدا را در اموالشان نمی‌پردازند منع کند.[494]
امیرالمؤمنین(ع) فرمود: زکات، قرین نماز قرار داده شده تا وسیله تقرب بندگان به سوی خدا باشد. هرکس زکات را با طیبِ خاطر ادا کند، کفاره گناهان او و مانعی از آتش دوزخ خواهد بود. پس کسی که زکات می‌دهد دیگر به فکر آن نباشد و بر ادایش حسرت نبرد، زیرا کسی که زکات را بدون طیب نفس بپردازد، و امیدوار باشد بهتر از آن پیدا کند جاهل به سنّت پیامبر و مغبون و اشتباه‌کار و همواره پشیمان خواهد بود.[495]
حضرت موسی‌بن جعفر(ع) فرمود: اموال خود را با دادن زکات حفظ کنید.[496]
در احادیث مذکور به چند نکته مهم اشاره شده است:
1. بعد از نماز، زکات مهم‌ترین حکم اسلام است، به همین جهت در قرآن کریم قرن نماز ذکر شده است. پس کسی که زکات اموالش را نپردازد نمازش نیز مورد قَبول واقع نمی‌شود، مسلمان از دنیا نمی‌رود بلکه بر دین یهود یا نصارا از دنیا می‌رود.
2. زکات واجب شده تا برای اغنیا آزمایشی باشد، زیرا پرداخت مال آن هم با رضایت و طیبِ خاطر، کار دشواری است.
3. زکات به گونه‌ای تشریع شده که زندگی تهیدستان را تأمین کند، و اگر بیش از این مقدار مورد نیاز بود، بیشتر واجب می‌شد.
4. اگر زکات به طور کامل پرداخت و به طور صحیح صرف می‌شد، دیگر فقیر و گرسنه و برهنه‌ای پیدا نمی‌شد. و اگر این‌گونه افراد در میان مسلمانان وجود دارد بدین جهت است که ثروتمندان زکات اموالشان را نمی‌پردازند.
5 . با پرداخت زکات، مال انسان برکت می‌یابد و از خطرها محفوظ می‌گردد.
6. زکات دادن یکی از بهترین عبادت‌هاست که اگر با قصد قربت و طیبِ خاطر انجام گیرد، موجب تقرب به خدا و کفاره گناهان است.
اموالی که زکات به آن‌ها تعلق می‌گیرد
زکات یک مالیات اسلامی است که بر اموال ثروتمندان نهاده شده است. حاکم شرعی اسلام از جانب خدا مأموریت یافته آن را از اغنیا بگیرد و در تأمین زندگی مستمندان به مصرف برساند. حکم کلی آن در قرآن آمده و می‌فرماید: صدقه را از اموالشان بگیر و تطهیر و تزکیه‌شان کن. و بر آنان درود بفرست، زیرا دعای تو به آنان آرامش می‌دهد. و خدا شنوا و داناست.[497]
رسول خدا(ص) از این حکم کلی استفاده کرد و بر طبق اوضاع و شرایط مسلمانان آن زمان، مالیاتی را بر اموال اغنیا قرار داد به نام زکات که از نُه چیز مهم گرفته می‌شد و از گرفتن زکات از سایر اموال جزئی صرف‌نظر نمود.
آن نُه چیز عبارت بود از: شتر و گاو و گوسفندی که در مراتع چَرا کنند نه با علف دستی. طلا و نقره مسکوک یعنی درهم و دینار که پول رایج آن زمان بودند، مشروط به این‌که یک سال بدون معامله ذخیره شوند. گندم و جو که از غَلاّت متعارف جزیره‌العرب بود و خرما و کشمش که میوه‌های آنان بود.
امام صادق(ع) فرمود: وقتی آیه زکات « خُذْ مِنْ أَمْوالِـهِمْ صَدَقَةً تُـطَـهِّرُهُمْ وَتُزَکیهِمْ بِها » در ماه رمضان نازل شد، رسول خدا(ص) به مُنادی خود دستور داد به مردم اعلام کند که خدای تبارک و تعالی چنان‌که نماز را بر شما واجب نموده زکات را نیز واجب کرده است. پس، از طلا و نقره و شتر و گاو و گوسفند و گندم و جو و خرما و کشمش باید زکات بدهید، اما چیزهای دیگر را به آنان بخشید.[498]
از امام محمدباقر و امام جعفر صادق(ع) نقل شده که فرمودند: خدا زکات را با نماز واجب کرد، پس رسول خدا(ص) آن را در نُه چیز قرار داد و از غیر آن‌ها صرف‌نظر نمود: در طلا و نقره، در شتر و گاو و گوسفند، در گندم و جو، در خرما و کشمش، اما از سایر چیزها صرف‌نظر نمود.[499]
اشیای مذکور در آن زمان و در جزیره‌العرب مهم‌ترین منبع درآمد مسلمانان بود که رسول خدا(ص) زکات را به عنوان مالیات بر آن‌ها مقرر نمود، و با دریافت و صرف آن‌ها، زندگی تهیدستان و مستمندان را تا حدی تأمین می‌کرد.
اما در این زمان و با گسترش اسلام در جهان، که شتر چندان زیادی در جهان وجود ندارد و جای خود را به هواپیماها و کشتی‌های بزرگ و انواع خودروهای سواری و باری داده است؛ و در این زمان که گاو و گوسفندانی که در مراتع چَرا کنند و دارای شرایط زکات باشند، در کشورهای اسلامی کمتر وجود دارد، و جای خود را به دام‌داری‌ها و مرغ‌داری‌های بزرگ داده است، و در این زمان که پول مسکوک طلا و نقره در خارج وجود ندارد تا ذخیره شود و جای خود را به انواع اسکناس‌های کاغذی و مسکوکات فلزی داده که به وفور در بانک‌ها و صندوق‌ها ذخیره می‌شود، و بالاخره در زمانی که مقدار زکاتی که بر گندم و جو و خرما و کشمش، پس از کسر هزینه‌های سنگین آن‌ها تعلق می‌گیرد به مقدار تأمین هزینه‌های زندگی تهیدستان و مستمندان نیست، در چنین اوضاع و شرایطی وضع زکات چه خواهد شد و هزینه زندگی تهیدستان و مستمندان و معلولان و سال‌خوردگان بی‌بضاعت و ایتام بی‌سرپرست، و بیوه‌زنان بی‌درآمد از کجا و چه راهی باید تأمین شود، قطعا اسلام در این‌باره پیش‌بینی‌های لازم را انجام داده و راه‌هایی وجود دارد. بر علما و فقهای اسلام است منابع چنین درآمدهایی را از مدارک و مآخذ احکام اسلام استنباط و استخراج کنند و در اختیار مسئولان حکومت اسلامی قرار دهند.
مصارف زکات
ولی امر مسلمانان زکات را از ثروتمندان می‌گیرد و در موارد زیر به مصرف می‌رساند:
1. فقیر یعنی کسی که مالک مخارج سال خود و عیالش نیست و قدرت تأمین آن‌را ندارد. بنابراین، کسی که قدرت کار کردن دارد، و کار هم هست، استحقاق زکات ندارد.
2. مسکین یعنی شخص کم‌درآمد که درآمدش به اندازه هزینه‌های زندگی نیست و در مضیقه و تنگ‌دستی زندگی می‌کند.
3. قرض‌دارانی که نمی‌توانند بدهی خود را بپردازند.
4. ابن سبیل یعنی در راه مانده که پول او تمام شده و نمی‌تواند به وطن خود برگردد. به چنین فردی می‌توان هزینه مراجعت به وطن داد گرچه در وطن ثروتمند باشد.
5 . فی سبیل اللّه یعنی در کار خیر و مصالح عُموم مسلمانان مانندِ راه‌سازی، پل‌سازی، تأمین آب مشروب، احداث مدارس و مساجد و دانش‌گاه‌ها، تبلیغ اسلام، چاپ و نشر کتاب‌ها و مجلات و روزنامه‌های مفید، در راه جهاد و دفاع از اسلام و مسلمانان، احداث مراکز تفریح، تأسیس کتاب‌خانه‌های عمومی، تأسیس خانه سالمندان، پرورشگاه ایتام و کودکان بی‌سرپرست، تأسیس بیمارستان و درمانگاه، مراکز نگه‌داری و درمان معلولان.
6. عاملین یعنی افرادی که از جانب حاکم شرعی اسلام مسئول جمع کردن زکات هستند.
7. در راه تألیف قلوب کافرانی که تحت حمایت مسلمانان زندگی می‌کنند و مسلمانان ضعیف‌الایمانی که با کمک‌های مالی ایمانشان تقویت می‌شود.
8 . خریدن و آزاد کردن بردگان.
زکات را در موارد مزبور می‌توان به مصرف رسانید، که در قرآن به آن‌ها اشاره شده است.
قرآن می‌فرماید: صدقات برای تهیدستان و مسکینان و کارگزاران زکات، و برای جلب قلوب، و آزاد ساختن بردگان، و در راه خدا و در راه‌ماندگان، فریضه‌ای است از جانب خدا، و خدا دانا و حکیم است.[500]
و با توجه به احادیث مذکور، تشریع زکات به گونه‌ای است که می‌تواند هزینه‌های فوق را تأمین کند.[501]
بیندیشید و پاسخ دهید
1. کسی که زکات اموالش را ندهد، چگونه از دنیا می‌رود؟
2. در احادیث علل تشریع زکات چگونه بیان شده است؟
3. علت فقر و گرسنگی بعضی افراد چیست؟
4. اگر زکات به طور صحیح و کامل وصول و صرف می‌شد، چگونه بود؟
5 . زکات به چه اموالی تعلق می‌گیرد؟
6. زکات در چه محدوده و برای چه هدفی تشریع شده است؟
7. مصارف زکات چیست؟
[487] . « وَأَقِـیمُوا الصَّلاةَ وَآتُوا الزَّکاةَ وارْکعُوا مَعَ الرّاکعِـینَ »؛ بقره، آیه 43.
[488] . « وَأَقِـیمُوا الصَّلاةَ وَآتُوا الزَّکاةَ وَما تُقَدِّمُوا لِأَنْفُسِکمْ مِنْ خَیرٍ تَجِدُوهُ عِنْدَ اللّهِ إِنَّ اللّهَ بِما تَعْمَلُونَ بَصِـیرٌ »؛ همان، آیه 120.
[489] . « وَالَّذِینَ یکنِزُونَ الذَّهَبَ وَالفِضَّـةَ وَلا ینْفِقُونَها فِی سَبِـیلِ اللّهِ فَبَـشِّـرْهُمْ بِعَذابٍ أَلِـیمٍ »؛ توبه، آیه 35.
[490] . معروف بن خرّبوذ عن أبیجعفر علیه‌السلام قال: إنّ اللّه تبارک و تعالی قرنَ الزکاة بالصَّلاة فقال.« وَأَقِـیمُوا الصَّلاةَ وَآتُوا
الزَّکاةَ »؛ فَمَن أقام الصّلوة و لم یؤت الزکاة فکأنّه لم یقیمِ الصلاةَ؛ وسائل الشیعه، ج 6، ص 31.
[491] . رفاعة بن موسی أنّه سمع أباعبدِاللّه علیه‌السلام یقول: ما فَرضَ اللّهُ علی هذه الأمّة شیئا أشدّ علیهم من الزکات و فیها تُهلک
عامّتهُم، همان، ص 15.
[492] . أبوبصیر عن أبیعبداللّه علیه‌السلام قال: مَن منعَ قیراطا من الزکاة فلیمت إن شاء یهودیا أو نصرانیا؛ همان، ص 18.
[493] . محمدبن مسلم عن أبیجعفر علیه‌السلام أنّه قال: ما مِن عَبدٍ منعَ زکاة مالهِ شیئا اِلاّ جَعل اللّهُ ذلک یوم القیامة ثعبانا من نارٍ
مُطَوّقا فی عُنقِه ینهشُ من لحمِه حتی یفرغَ من الحسابِ و هو قول اللّه عَزّوَجَلّ « سَیطَوَّقُونَ ما بَخِلُوا بِهِ یوْمَ القِـیامَةِ »؛ یعنی ما بخلوا به مِنَ الزَّکاة؛ همان، ص 11.
[494] . معتّب مولی الصادق قال: قال الصّادق علیه‌السلام: إنّما وُضِعت الزّکاةُ اختبارا للأغنیاء، وَمَعُونة للفقراء، وَلَو أنّ النّاس أدّوا زکاة
أموالهم ما بقی مُسلِم فَقیرا مُحتاجا، وَلاستغنی بِما فَرَض اللّهُ لَهُ، و إنّ النّاس ما افتَقروا و احتاجوا و لا جاعوا و لا عروا اَلاّ بِذُنُوب الأغنیاء و حقیق علی اللّه تبارک و تعالی أن یمنع رَحمتَه مِمَّن مَنعَ اللّه فِی مالِهِ؛ همان، ص 4.
[495] . قال أمیرالمؤمنین علیه‌السلام: ثُمَّ إِنَّ الزَّکاةَ جُعِلَتْ مَعَ الصَّلاةِ قُرْبَاناً لأَهْلِ الإِسْلامِ، فَمَنْ أَعْطَاهَا طَیبَ النَّفْسَ بِهَا فَإِنَّهَا تُجْعَلُ لَهُ
کفَّارَةً وَ مِنَ النَّارِ حِجَازاً وَ وِقَایةً، فَلا یتْبِعَنَّهَا أَحَدٌ نَفْسَهُ وَ لا یکثِرَنَّ عَلَیهَا لَهْفَهُ، فَإِنَّ مَنْ أَعْطَاهَا غَیرَ طَیبِ النَّفْسِ بِهَا یرْجُو بِهَا مَا هُوَ أَفْضَلُ مِنْهَا فَهُوَ جَاهِلٌ بِالسُّنَّةِ مَغْبُونُ الأَجْرِ ضَالُّ الْعَمَلِ، طَوِیلُ النَّدَمِ؛ نهج البلاغه، خطبه 199.
[496] . موسی‌بن بکر عن أبیالحسن موسی‌بن جعفر علیه‌السلام قال: حَصِّنوا اَموالَکمْ بِالزَّکاةِ؛ وسائل الشیعه، ج 6، ص 6.
[497] . « خُذْ مِنْ أَمْوالِـهِمْ صَدَقَةً تُـطَـهِّرُهُمْ وَتُزَکیهِمْ بِها وَصَلِّ عَلَیهِمْ إِنَّ صَلاتَک سَکنٌ لَهُمْ وَاللّهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ »؛ توبه، آیه 103.
[498] . عبداللّه بن سنان قال: قال أبوعبداللّه علیه‌السلام: لمّا نزلت آیة الزکاة « خُذْ مِنْ أَمْوالِـهِمْ صَدَقَةً تُـطَـهِّرُهُمْ وَتُزَکیهِمْ بِها »؛ فی
شَهر رَمَضانَ، فَاَمَر رَسُولُ اللّه صلی‌الله‌علیه‌وآله منادیه فنادی فی الناس: إنّ اللّه تبارک و تعالی قد فَرضَ علیکم الزّکاةَ کما فَرضَ علیکم الصّلاةَ، ففرضَ اللّه علیکم من الذّهبِ والفضّةِ والإبل والبقرِ و الغنمِ و من الحنطةِ والشعیرِ والتمرِ والزبیبِ، و نادی فیهم بذلک فی شهر رمضان و عَفا لهم عمّا سوی ذلک؛ وسائل الشیعه، ج 6، ص 32.
[499] . عن أبیجعفر و أبیعبداللّه علیهماالسلام قال: فَرضَ اللّه عزّ وجلّ الزکاة مع الصّلاة فی الأموال و سنّها رسولُ اللّه صلی‌الله‌علیه‌وآله فِی تِسعَةِ
اَشیاءَ وَ عَفا رَسُول اللّه صلی‌الله‌علیه‌وآله عمّا سواهنّ: فِی الذّهب وَالفضّة، وَالاِبِل وَالبَقَر وَالغنمِ، وَالحنطة وَالشَّعیر، وَالتَّمر وَالزَّبیب، وَعَفا رسولُ اللّه صلی‌الله‌علیه‌وآله عَمّا سِوی ذلِک؛ همان، ص 34.
[500] . « إِنَّما الصَّـدَقاتُ لِلْفُقَراءِ وَالمَساکـینِ وَالعامِلِـینَ عَلَیها وَالمُـؤَ لَّـفَةِ قُلُوبُـهُمْ وَفِی الرِّقابِ وَالغارِمِـینَ وَفِی سَبِـیلِ اللّهِ وَابْنِ
السَّبِـیلِ فَرِیضَةً مِنَ اللّهِ وَاللّهُ عَلِـیمٌ حَکـیمٌ »؛ توبه، آیه 60.
[501] . برای آشنایی با نصاب و مقدار زکات، و تفاصیل مسائل مربوط، ر.ک: کتاب‌ها و رساله‌های عملیه.