امر به معروف و نهی از منکر[458]
معروف به معنای کار خوب و منکر به معنای کار زشت است. امر به معروف یعنی به کار خوب فرمان دادن و نهی از منکر یعنی از کار بد نهی کردن. امر به معروف و نهی از منکر یکی از واجبات بسیار مهم اسلامی است. تحقق سایر واجبات حتی جهاد در راه خدا، و ترک شدن محرّمات نیز به انجام این فریضه مهم توقف و نیاز دارند. و به همین جهت در آیات و احادیث مورد تأکید شدید قرار گرفته‌اند.
قرآن می‌فرماید: باید از شما امتی به‌وجود آید که مردم را به کارهای نیک بخوانند، و امر به معروف و نهی از منکر کنند و اینان رستگارند.[459]
و می‌فرماید: [ لقمان به پسرش گفت]: پسرم! نماز را برپادار، و امر به معروف و نهی از منکر کن، و بر آنچه در این راه به تو می‌رسد بردبار باش که این عمل از کارهای مهم است.[460]
و می‌فرماید: شما بهترین امتی هستید که از میان مردم پدید آمده‌اید، امر به معروف و نهی از منکر می‌کنید و به خدا ایمان دارید.[461]
محمد بن عمر می‌گوید: از امام رضا(ع) شنیدم که می‌فرمود: باید امر به معروف و نهی از منکر کنید وگرنه افراد بد و شریر بر شما تسلط می‌یابند، آن‌گاه نیکوکاران دعا می‌کنند ولی دعایشان مستجاب نمی‌شود.[462]
محمد بن عرفه می‌گوید: از امام رضا(ع) شنیدم که فرمود: رسول خدا(ص) می‌فرمود: وقتی امت من امر به معروف و نهی از منکر را بر عهده یکدیگر بیندازند و ترک کنند، باید آماده وقوع حوادث دردناک باشند.[463]
حذیفه روایت کرده که رسول خدا(ص) فرمود: سوگند به کسی که جانم در دست اوست، باید شما امر به معروف و نهی از منکر کنید وگرنه خدا عذابی را بر شما نازل می‌کند؛ آن‌گاه خدا را می‌خوانید ولی دعایتان مستجاب نمی‌شود.[464]
ابوسعید خدری از پیامبر(ص) نقل کرده که فرمود: بزرگ‌ترین جهاد، سخن حقی است که نزد سلطان ستم‌کار گفته می‌شود.[465]
جابر از امام محمدباقر(ع) نقل کرده که فرمود: در آخرالزّمان گروهی ریاکار پدید آیند که به قرائت قرآن و زهد و عبادت مشغول می‌شوند ولی جاهل و سفیه هستند، امر به معروف و نهی از منکر را واجب نمی‌دانند مگر وقتی که از ضرر در امان باشند. و برای ترک آن، عذرتراشی می‌کنند، از لغزش‌های علما و کردار بدشان پیروی می‌نمایند. بر نماز و روزه و دیگر اعمالی که به جان و مالشان لطمه‌ای وارد نمی‌سازد روی می‌آورند. چنان‌که نماز هم به اموال و بدن‌هایشان زیان داشت آن را نیز ترک می‌کردند چنان‌که عالی‌ترین و شریف‌ترین واجبات را ترک می‌کردند.
امر به معروف و نهی از منکر، واجب عظیمی است که سایر واجبات به وسیله آن برپا می‌شود. هنگامی که امر به معروف و نهی از منکر را ترک کردند مورد غضب خدا قرار می‌گیرند و عذاب بر آنان نازل می‌شود، پس خوبان در خانه بدکاران و کودکان در خانه بزرگ‌سالان به هلاکت می‌رسند. امر به معروف و نهی از منکر راه انبیا و روش صالحان است. فریضه بزرگی است که سایر فرایض به وسیله آن برپا داشته می‌شود، راه‌ها امن و کسب‌ها حلال می‌شود. مَظالم به صاحبانش پس داده می‌شود. و زمین آباد می‌گردد. و از دشمنان انتقام گرفته می‌شود. و کارها استقامت می‌یابد.
پس با قلبتان منکر را مبغوض بدارید، و با زبانتان امر به معروف و نهی از منکر کنید و به وسیله آن پیشانی آنان را به خاک بمالید، و در راه خدا از ملامت هیچ‌کس هراس نداشته باشید. پس اگر پند گرفتند و به سوی حق رجوع کردند کاری با آنان نداشته باشید، زیرا امر به معروف و نهی از منکر فقط درباره کسانی است که به مردم ستم می‌کنند و در زمین فساد می‌نمایند. و اینان به عذابی دردناک معذّب خواهند شد. پس با اینان جهاد کنید و در قلبتان مبغوضشان بدارید، و هدف شما در این عمل، رضای خدا باشد نه سلطه‌جویی و کسب اموال و ستم بر دیگران، آن‌قدر به جهاد خود ادامه دهید تا آنان تسلیم حق شوند و از خدا اطاعت نمایند.[466]
از این قبیل آیات و احادیث که نمونه‌های فراوانی دارند استفاده می‌شود که امر به معروف و نهی از منکر از احکام و تکالیف مهم اسلامی است که اسلام به انجام این فریضه کاملاً توجه دارد. قرآن از مسلمانان خواسته که امتی امر به معروف و ناهی از منکر باشند. و این موضوع یکی از امتیازهای امت اسلام به شمار رفته است.
مسلمانان وظیفه دارند مراقب یکدیگر باشند، هم‌دیگر را به انجام کارهای نیک دعوت و امر کنند و از کارهای زشت باز دارند. اگر این مراقبت همگانی و متقابل درست انجام بگیرد جامعه اسلامی از آلوده شدن به ظلم و تجاوز و مفاسد اخلاقی مصونیت می‌یابد، و به سوی رشد و کمال و فضایل اخلاقی هدایت می‌شود.
اسلام در خوب بودن یک فرد به این حد اکتفا نمی‌کند که وظایف و کارهای نیک را انجام دهد و از ارتکاب کارهای زشت اجتناب کند بلکه علاوه بر این از او می‌خواهد که دیگر برادران مسلمان خود را نیز به کارهای نیک وادار سازد و از کارهای زشت بازدارد. و در همین رابطه نسبت به آنان یک نوع ولایت دارد و امر و نهی می‌کند که یک عمل مولوی است.
قرآن می‌فرماید: مردان و زنان مؤمن بعضی آنان بر بعضی دیگر ولایت دارند و امر به معروف و نهی از منکر می‌کنند.[467]
بنابراین، همه آحاد ملت اسلام در هر گوشه‌ای از جهان و در هر شرایطی که باشند امت واحدی را تشکیل می‌دهند که آحاد آن نسبت به یکدیگر مسئولیت مشترک و متقابل دارند. همه باید در تقویت ایمان و وظیفه‌شناسی، و ترویج ارزش‌های اسلامی و عمل به وظایف فردی و اجتماعی و ارتقای فرهنگ دینی، و جلوگیری از مفاسد اخلاقی و اجتماعی و تجاوز به حقوق دیگران، کوشش و جدیت نمایند، و بهترین و صالح‌ترین امت‌ها را در جهان به‌وجود آورند تا برای دیگر امت‌ها سرمشق باشند.
اسلام از این حد نیز فراتر رفته و مسلمانان را موظف نموده که امت وسط باشند و دیگر مردم جهان را به انجام کارهای نیک دعوت کنند و از ارتکاب کارهای زشت بازدارند. با شرک و کفر و مادّی‌گری مبارزه کنند و جهانیان را به توحید و رعایت عدل اجتماعی دعوت نمایند.
قرآن می‌فرماید: خدا، پیامبرش را با هدایت و دین حق فرستاد تا دین اسلام را بر همه ادیان غلبه دهد گرچه مشرکان کراهت داشته باشند.[468]
و می‌فرماید: کسانی که اگر در زمین قدرتشان دادیم نماز را بر پا می‌دارند و زکات می‌دهند و امر به معروف و نهی از منکر می‌کنند، و سرانجامِ همه کارها با خداست.[469]
و می‌فرماید: هم‌چنین شما را امت وسط قرار دادیم تا بر مردم گواه باشید و رسول بر شما گواه باشد.[470]
بنابراین، ارشاد و هدایت مردم جهان، و دعوت به خداپرستی، و گسترش اسلام و مبارزه با شرک و کفر و ستم‌کاری و مفاسد اجتماعی و اخلاقی نیز بر عهده امت اسلامی نهاده شده است.
مسئولیتی است بسیار بزرگ و حساس و دشوار که انجام آن نیاز به آمادگی کامل و گسترده و تهیه اسباب و مقدمات دارد. که اجمالاً به برخی از آن‌ها اشاره می‌شود.
1. شناخت صحیح و کامل معروف‌ها و منکرها.
2. اطلاع کامل از اوضاع سیاسی و اقتصادی، اجتماعی، دینی، اخلاقی همه اقوام و ملل جهان.
3. اطلاع کافی از ادیان و مذاهب و آداب و رسوم و عقاید آن‌ها.
4. تهیه فرستنده‌های قوی و نیرومند و به کار گرفتن آن‌ها در طریق ارشاد و هدایت جهانیان، با زبان‌های مختلف.
5 . نشر روزنامه‌ها و مجلات علمی و دینی به زبان‌های مختلف در سطح جهان.
6. تألیف و ترجمه کتاب‌های لازم و مناسب و پخش گسترده آن‌ها در جهان.
7. پرورش مبلغان دانشمند و اسلام‌شناس و آشنا به زبان‌های مختلف و فرستادن آنان به کشورهای مختلف.
8 . و در رأس همه تأسیس یک مرکز و تشکیلات قدرتمند نشر و فرهنگ اسلام در جهان با بودجه و امکانات وسیع و گسترده.
مراتب امر به معروف و نهی از منکر
امر به معروف و نهی از منکر در چند مرحله و به چند صورت انجام می‌گیرد:
مرحله اوّل: انکار و انزجار قلبی از فعل منکر؛ انسان مسلمان وقتی دید شخصی کار منکر و خلاف شرعی را انجام می‌دهد باید در قلب خود از ارتکاب این عمل ناراحت شود و انزجار قلبی خود را به صورتی ظاهر سازد. فاعل منکر وقتی از یک نفر یا چند نفر چنین واکنشی را مشاهده کرد امکان دارد از عمل خود دست بردارد، و نیازی به مراحل دیگر نباشد.
مرحله دوم: امر و نهی به وسیله زبان؛ در این مرحله مسلمان به مسلمان دیگر فرمان می‌دهد تا کار نیک را انجام دهد، یا از ارتکاب عمل زشتی نهی می‌کند. این مرحله نیز دارای مراتب مختلفی است: ابتدائا با زبان خوش و پند، اگر مؤثّر نیفتاد با صدای بلندتر و جدّی‌تر، اگر باز هم مؤثّر نیفتاد با سرزنش و ملامت و توبیخ، باز هم اگر اثر نداشت با خشونت و تهدید.
مرحله سوم: با توسل به زور و اِعمال قدرت؛ این مرحله نیز دارای مراتب مختلفی است: با دست از ارتکاب عمل زشت مانع می‌شود، اگر مؤثّر نبود به کتک‌زدن متوسل می‌شود که آن‌هم دارای مراتب ضعیف، و متوسط و شَدید است. البته مشروط به این‌که درگیری به‌وجود نیاید.
هدف از امر به معروف و نهی از منکر انجام گرفتن فعل معروف و ترک فعل منکر به هر طریق ممکن‌است، و با رعایت اولویت استفاده از مراتب و مراحل آسان‌تر و خفیف‌تر و مؤثّر.
برای امر به معروف و نهی از منکر از کیفرهای سخت‌تر و شدیدتر نیز می‌توان استفاده کرد؛ مانند اجرای حدود شرعی، قصاص و تعزیرات،ولی استفاده از این‌ها از اختصاصات دستگاه قضایی و نیروهای انتظامی حکومت اسلامی است.[471]
بیندیشید و پاسخ دهید
1. امر به معروف و نهی از منکر یعنی چه؟
2. امر به معروف و نهی از منکر در سایر احکام چه تأثیری دارد؟
3. مسلمانان به یکدیگر چه وظیفه‌ای دارند؟
4. امر به معروف و نهی از منکر چه تأثیری در جامعه دارد؟
5 . مسلمانان به دیگر مردم جهان چه مسئولیتی دارند؟
6. برای انجام این مسئولیت بزرگ جهانی چه باید کرد؟
7. مراحل و مراتب امر به معروف و نهی از منکر را بیان کنید.
8 . در استفاده از مراحل مزبور چه باید کرد؟
[458] . در کتاب «مهم‌ترین واجب فراموش شده» انتشارات مؤسسه بوستان کتاب، 1393 به تفصیل درباره امر به
معروف و نهی از منکر بحث کرده‌ایم.
[459] . « وَلْتَکنْ مِنْـکمْ أُمَّةٌ یدْعُونَ إِلی الخَیرِ وَیأْمُرُونَ بِالمَعْرُوفِ وَینْهَوْنَ عَنِ المُنْـکرِ وَأُولـئِک هُمُ المُفْلِحُونَ »؛ آل عمران، آیه
104.
[460] . « یا بُنَی أَقِمِ الصَّلاةَ وَأْمُرْ بِالْمَـعْرُوفِ وَانْهَ عَنِ المُنْکرِ وَاصْبِرْ عَلی ما أَصابَک إِنَّ ذ لِک مِنْ عَزْمِ الأُمُورِ »؛ لقمان، آیه 17.
[461] . « کنْتُمْ خَیرَ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنّاسِ تَأْمُرُونَ بِالمَعْرُوفِ وَتَنْهَوْنَ عَنِ المُنْکرِ وَتُؤْمِنُونَ بِاللّهِ »؛ آل عمران، آیه 110.
[462] . محمّد بن عمربن عرفة قال: سمعتُ أبالحسن علیه‌السلام یقول: أتأمرون بالمعروفِ و تَنهون عن المنکرِ او لَیستعمِلَنّ علیکم
شرارُکم فیدعو خیارُکم فلایستجابُ لهم؛ کافی، ج 5 ، ص 56 .
[463] . محمّد بن عمر بن عرفة قال سمعتُ أباالحسن الرضا علیه‌السلام یقول: کان رسول‌اللّه صلی‌الله‌علیه‌وآله یقول: إذا أمَّتی تواکلَتِ الأمْرَ بِالمَعرُوف
و النَّهی عَن المُنکر فَلَیأذَنُوا بوِقاع مِن اللّه؛ کافی، ج 5 ، ص 59 .
[464] . حذیفة بن الیمان عن النبی صلی‌الله‌علیه‌وآله قال: والذی نفسی بیده لَتَأمرن بالمعروفِ و تَنهون عن المنکر أو لیوشکنَّ اللّه أن یبعثَ
علیکم عقابا منه ثمّ تدعونه فلایستجابُ لکم؛ سنن ترمذی، ج 4، ص 468.
[465] . أبوسعید الخدری عن النبی صلی‌الله‌علیه‌وآله أنّه قال: إنّ من أعظم الجهاد کلمةُ عدلٍ عند سلطانٍ جائرٍ؛ همان، ص 471.
[466] . جابر عن أبیجعفر علیه‌السلام قال: یکون فی آخر الزمانِ قومٌ ینبعُ فیهم قومٌ مراؤون یتقرّؤون یتنسّکون، حدثاءٌ سفهاءٌ،
لا یوجبون امرا بمعروف و لا نهیا عن منکر إلاّ إذا أمنوا الضررَ، و یطلبون لأنفسهم الرخصَ والمعاذیرَ، یتّبعون زلاَّت العلماء و فساد عملِهم، یقبلون علی الصلاةِ والصیامِ و ما لا یکلّمهم فی نفس و لا مال، ولو أخّرت الصلاة بسائر ما یعملون بأموالهم و أبدانهم لرفضوها کما رفضوا أسمی الفرائضِ و أشرفها، و إنّ الأمر بالمعروف والنهی عن المنکر فریضةٌ عظیمةٌ بها تُقامُ الفرائضُ، هنالک یتمُّ غَضبُ اللّه عزّو جلّ علیهم فیعمّهم بعقابه فیهلک الأبرار فی دار الفجّار، والصغار فی دارالکبار. إنّ الأمر بالمعروف والنهی عن المنکر سبیل الأنبیاء، و منهاجُ الصلحاء، فریضةٌ عظیمةٌ تقام بها الفرائضُ و تأمن المذهب و تحلّ المکاسبُ و تُرَدّ المظالمُ و تُعمَّر الأرضُ و ینتصف من الأعداء، و یستقیم الأمر، فأنکروا بقلوبکم وألفظوا بألسنتکم و سکو بها جبالُهم، و لا تخافوا فی اللّه لومةَ لائمٍ، فإن اتّعظوا و إلی الحقّ رجعوا، فلا سبیل علیهم، إنّما السبیل علی الذین یظلمون الناسَ و یبغون فی الأرضِ بغیر الحق اولئک لهم عذاب ألیم. هنالک فجاهدوا بأبدانکم وابغِضوا بقلوبکم غیر طالبین سلطانا، و لا باغین مالاً، و لا مریدین بظلمَ ظفرا حتی یفیئوا إلی أمر اللّه، و یمضوا علی طاعته؛ کافی، ج 5 ، ص 55 .
[467] . « وَالمُـؤْمِنُونَ وَالمُـؤْمِناتُ بَعْضُـهُمْ أَوْلِـیاءُ بَعْضٍ یأْمُرُونَ بِالمَعْرُوفِ وَینْهَوْنَ عَنِ المُنْکرِ »؛ توبه، آیه 71.
[468] . « هُوَ الَّذِی أَرْسَلَ رَسُولَـهُ بِالْهُدی وَدِینِ الحَـقِّ لِـیظْهِرَهُ عَلَی الدِّینِ کلِّهِ وَلَوْ کرِهَ المَشْرِکونَ »؛ همان، آیه 33.
[469] . « اَلَّذِینَ إِنْ مَکـنّاهُمْ فِی الأَرْضِ أَقامُوا الصَّلاةَ وَآتَـوُا الزَّکاةَ وَأَمَـرُوا بِالْـمَعْرُوفِ وَنَـهَوْا عَنِ المُنْکرِ وَلِلّهِ عاقِـبَةُ الأُمُورِ »؛
حج، آیه 41.
[470] . « وَکذ لِک جَعَلْناکمْ أُمَّةً وَسَطاً لِتَـکونُوا شُهَداءَ عَلَی النّاسِ وَیـکونَ الرَّسُولُ عَلَیکمْ شَهِـیداً »؛ بقره، آیه 143.
[471] . برای کسب اطلاع بیشتر به تفاصیل مسائل امر به معروف و نهی از منکر و مراتب و شرایط آن به کتاب‌های فقه و
حدیث مراجعه شود.