دستور العملها
بعض اهل معرفت برای پیمودن این راه به امور ذیل توصیه نموده‌اند:
اول- مرید قبل از هرچیز باید بوسیله توبه، نفس خویش را از گناهان و اخلاق زشت پاک سازد. در آغاز به قصد توبه غسل کن، در حال غسل گناهان و آلودگیهای باطنی خود را در نظر بگیر و به خدای مهربان عرض کن: پروردگارا از گناهان توبه کردم و به سوی تو بازگشتم، تصمیم دارم دیگر گناه نکنم. چنانکه بدنم را با آب پاکیزه می‌کنم، قلبم را نیز از گناه و اخلاق رذیله پاک می‌سازم.
دوم- خود را همواره در محضر خدا ببین، سعی کن در همه احوال بیاد خدا باشی، و اگر غفلتی عارض شد فورا بازگرد.
سوم- از نفس خودت کاملا مراقبت کن که به گناه آلوده نشود. در شبانه‌روز ساعتی را برای محاسبه نفس قرار بده، با کمال دقت به حساب اعمال روزانه‌ات برس و جدا او را مورد محاسبه و مؤاخذه قرار بده.
چهارم- سکوت را رعایت کن، و جز به مقدار ضرورت سخن نگو.
پنجم- به مقدار نیاز غذا بخور، و از پرخوری و شکم‌پرستی اجتناب کن.
ششم- دائم الوضو باش. هروقت وضویت باطل شد فورا وضو بگیر. رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله فرمود: خدای متعال می‌فرماید: هرکس که بعد از بطلان وضو، تجدید وضو نکند به من جفا کرده است و هرکس که بعد از وضو دو رکعت نماز نخواند جفا کرده است. و هرکس که نماز بخواند و در امر دنیا و آخرت دعا کند و من دعایش را اجابت نکنم به او جفا کرده‌ام. ولی من خدای جفاکار نیستم[65].
هفتم- در شبانه‌روز ساعتی را به توجه و حضور قلب اختصاص بده. و اگر در شب و بالاخص به هنگام سحر باشد بهتر است. در گوشه خلوت بنشین، سر را بر زانو بگذار، و تمام حواست را در صورت خود متمرکز ساز، و از ورود خاطرات و افکار بیگانه جدا جلوگیری کن. مدتی بدین عمل ادامه بده شاید بدین وسیله تمثلات و مکاشفاتی برای تو حاصل شود.
هشتم- ذکر «یا حىّ یا قیّوم یا من لا اله الّا انت» را ورد زبان خود قرار بده و همواره با حضور قلب آن را تکرار کن.
نهم- در شبانه‌روز یک سجده طولانی انجام بده، و به مقداری که قدرت داری و با حضور قلب، این ذکر را تکرار کن: «لا اله الّا انت، سبحانک انّى کنت من الظالمین».
ادامه این سجده طولانی مجرب است و آثار خوبی را در بر دارد. از بعض سالکین نقل شده که در سجده چهار هزار مرتبه این ذکر را تکرار می‌نموده است.
دهم- در شبانه‌روز ساعتی را تعیین کن و با حضور قلب، ذکر «یا غنىّ یا مغنىّ» را تکرار کن.
یازدهم- هرروز با حضور قلب مقداری قرآن بخوان و در معانی آیات تفکر کن و اگر ایستاده بخوانی بهتر است.
دوازدهم- هنگام سحر از خواب برخیز. وضو بگیر و در جای خلوت، و با حضور قلب نماز شب را بخوان. قنوت نماز وتر را طولانی کن، و برای خودت و مؤمنین طلب مغفرت کن.
بعد از نماز شب، آیه سخره را با حضور قلب، هفتاد مرتبه بخوان که برای تحصیل یقین و نفی خواطر مفید و مجرب است. آیه سخره این است:
«إِنَّ رَبَّکُمُ اللَّهُ الَّذِی خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ فِی سِتَّةِ أَیَّامٍ ثُمَّ اسْتَوی عَلَی الْعَرْشِ، یُغْشِی اللَّیْلَ النَّهارَ یَطْلُبُهُ حَثِیثاً وَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ وَ النُّجُومَ مُسَخَّراتٍ بِأَمْرِهِ أَلا لَهُ الْخَلْقُ وَ الْأَمْرُ تَبارَکَ اللَّهُ رَبُّ الْعالَمِینَ- ادْعُوا رَبَّکُمْ تَضَرُّعاً وَ خُفْیَةً إِنَّهُ لا یُحِبُّ الْمُعْتَدِینَ- وَ لا تُفْسِدُوا فِی الْأَرْضِ بَعْدَ إِصْلاحِها وَ ادْعُوهُ خَوْفاً وَ طَمَعاً إِنَّ رَحْمَتَ اللَّهِ قَرِیبٌ مِنَ الْمُحْسِنِینَ[66].
برای حصول نتیجه مطلوب لازم است مدت چهل شبانه‌روز به دستور العملهای مذکور عمل کند. امکان دارد مورد توجه خدای سبحان قرار گیرد، و تمثلات و مکاشفاتی برایش حاصل شود. لیکن اگر در چهلم اول چنین توفیقی نصیبش نشد نباید مأیوس شود بلکه چهلم دوم را با جدیت بیشتر شروع کند و تا حصول نتیجه ادامه دهد. چنانکه باز هم توفیق نیافت چهلم سوم و چهارم و ... تا حصول نتیجه ادامه دهد. و هیچگاه از عمل و جدیت و جهاد دست بر ندارد. در طریق سلوک جدیت کند و از خدای مهربان توفیق بخواهد، هرگاه که استعداد و قابلیت یافت مورد افاضات الهی قرار خواهد گرفت.
در صورتیکه سالک در آغاز امر، قدرت و همت همه این اعمال را نداشت می‌تواند از مقدار کم شروع کند و تدریجا به آن بیفزاید.
لیکن مهمترین این اعمال، تفکر و مراقبت نفس و حضور قلب و توجه به خداست. موضوع مهم این است که سالک، همه افکار پراکنده و خواطر را از نفس خویش طرد کند و یک‌سره متوجه خدا باشد، البته کاریست بسیار دشوار.
موضوع نفی خواطر را می‌توان تدریجا و در سه مرحله انجام داد:
اوّل- در مرحله اول سعی می‌کنید در حال ذکر تمام توجهتان به اذکار باشد و هرفکر دیگری را از خود برانید، آن‌قدر به این عمل ادامه می‌دهید تا بر نفستان کاملا مسلط گردید و او را از هرفکر دیگری بازدارید.
دوم- در مرحله دوم، به همان طریق اول مشغول ذکر می‌شوید، با این تفاوت که سعی می‌کنید در حین ذکر به معانی و مفاهیم اذکار کاملا توجه داشته باشید و آنها را بر ذهن خطور دهید، و از هجوم افکار و خواطر دیگر کاملا اجتناب نمائید. آن‌قدر به این برنامه ادامه می‌دهید تا بتوانید در تمام مدت ذکر از ورود افکار دیگر جلوگیری کنید، درعین‌حال، به مفاهیم و معانی اذکار نیز کاملا توجه داشته باشید.
سوم- در مرحله سوم سعی می‌کنید ابتداء معانی را در قلب خودتان جای دهید و چون قلبا معانی اذکار را پذیرفته و به آنها ایمان دارید اذکار را بر زبان جاری می‌سازید که در واقع زبان از قلب پیروی می‌کند.
چهارم- در مرحله چهارم سعی می‌کنید همه خواطر و مفاهیم و معانی و حتی مفاهیم تصوریه اذکار را از قلب نفی و طرد کنید و آن را برای دریافت اشراقات و افاضات خدای سبحان آماده سازید، با تمام وجود به سوی حق تبارک و تعالی توجه پیدا می‌کنید، همه اغیار را از قلب بیرون می‌نمایید و درب آن را برای اشراقات الهی مفتوح می‌سازید. در این هنگام امکان دارد مشمول الطاف مخصوص الهی قرار بگیرید، و از افاضات و اشراقات و انوار الهی استفاده نمایید و با جذبه‌های او در مراحل کمال، سیر و صعود کنید. سالک در این مقام، ممکن است چنان مستغرق شود که چیزی جز خدا نبیند، بطوریکه حتی نفس خودش و افعال خودش را نیز مشاهده نکند، و تنها با خدا مأنوس باشد. «هنیئا لاهله».
بهتر است ادامه سخن را به اولیاء خدا بسپاریم که خود این راه را طی کرده و طعم لذیذ مقام شوق و انس و لقاء را چشیده‌اند.
[65]- قال النبى صلّى اللّه علیه و آله: یقول اللّه تعالى: من احدث و لم یتوضّأ فقد جفانى، و من احدث و توضّأ و لم یصلّ رکعتین فقد جفانى، و من احدث و توضّأ و صلّى رکعتین و دعانى و لم اجبه فیما سالنى من امر دینه و دنیاه فقد جفوته و لست بربّ جاف- وسائل/ ج 1 ص 268.
[66]- اعراف/ 54- 56، اصول کافى/ ج 1 ص 344.
*امینى، ابراهیم، خودسازى (تزکیه و تهذیب نفس)، 1جلد، شفق - قم، چاپ: هشتم.