وسیله اول: ذکر خدا
ذکر را می‌توان نقطه شروع حرکت باطنی و سیروسلوک به سوی قرب پروردگار جهان دانست، انسان سالک به وسیله ذکر به تدریج از افق ماده بالاتر می‌رود و به عالم صفا و نورانیت قدم می‌گذارد، کامل و کامل‌تر می‌شود تا به مقام قرب حق تعالی نائل گردد. یاد خدا به منزله روح عبادتها و بزرگترین هدف تشریع آنها می‌باشد، زیرا ارزش هرعبادت به مقدار توجه بنده است. در آیات و احادیث درباره ذکر خدا سفارشهای فراوانی شده است. از باب نمونه:
در قرآن می‌فرماید: «اى كسانيكه ايمان آوردهايد ذكر خداى را بسيار بگوييد»[15].
و می‌فرماید: (خردمندان) کسانی هستند که در حال قیام و قعود و به هنگام خفتن، خدای را یاد می‌کنند و در آفرینش آسمانها و زمین می‌اندیشند. (و می‌گویند) پروردگارا این دستگاه باعظمت را بیهوده نیافریده‌ای. تو پاک و منزه هستی، پس ما را از عذاب دوزخ نگهدار»[16].
و می‌فرماید: «كسيكه نفسش را تزكيه نمود و پروردگارش را ياد كرد و نماز خواند رستگار شد»[17].
و فرمود: «نام پروردگارت را صبح و شام ياد كن»[18].
و فرمود: «پروردگارت را بسيار ياد كن، شبانگاه و صبحگاه او را تسبيح گوى»[19].
و فرمود: «هنگامى كه نمازتان را بجاى آورديد خداى را در حال قيام و قعود و به هنگام خفتن ياد كنيد»[20].
حضرت صادق علیه السّلام فرمود: «هركس كه ذكر خداى را زياد گويد خدا او را در بهشت در سايه لطف خودش قرار خواهد داد»[21].
امام صادق علیه السّلام به اصحاب فرمود: «هرچه مىتوانيد خداى را ياد كنيد، در هرساعتى از ساعتهاى شب و روز. زيرا خدا شما را به كثرت ذكر امر كرده است. خدا ياد مىكند مؤمنى را كه به ياد او باشد. بدانيد كه هيچ بنده مؤمنى خدا را ياد نمىكند مگر اينكه خدا نيز او را به خوبى ياد خواهد كرد»[22].
امام صادق علیه السّلام فرمود: خدای متعال به حضرت موسی فرمود، در طول شب و روز زیاد ذکر مرا بگو. به هنگام ذکر خاشع و به هنگام بلا صابر و به هنگام یاد من، آرامش و سکون داشته باش. مرا پرستش کن و برایم شریک قرار مده.
بازگشت همه به سوی من خواهد بود. ای موسی! مرا ذخیره خودت قرار بده و گنجهای باقیات الصالحات را نزد من بگذار»[23].
در جای دیگر امام صادق علیه السّلام می‌فرماید: برای هرچیز حد و نهایتی است جز ذکر خدا که حد و نهایت ندارد. خدا واجباتی دارد که هرکس آنها را انجام داد حدشان همان است و روزه ماه رمضان نیز محدود است. حج نیز محدود است که با انجام دادن آن مراسم، پایان می‌پذیرد. برخلاف ذکر خدا که حدی ندارد و خدای متعال به مقدار قلیل آن اکتفا نکرده است. سپس این آیه را قرائت فرمود:
یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اذْکُرُوا اللَّهَ ذِکْراً کَثِیراً وَ سَبِّحُوهُ بُکْرَةً وَ أَصِیلًا. خدای متعال در این آیه برای ذکر، مقدار معینی را تعیین نکرده است.
آنگاه فرمود: پدرم (امام محمد باقر علیه السّلام) کثیر الذکر بود، من با او راه می‌رفتم مشغول ذکر خدا بود، با او غذا می‌خوردم ذکر می‌گفت. حتی هنگامی که با مردم صحبت می‌کرد از ذکر خدا غافل نبود. می‌دیدم که زبانش بر دهانش چسبیده بود و لا اله الا اللّه می‌گفت. بعد از نماز صبح ما را جمع می‌کرد و دستور می‌داد تا طلوع آفتاب ذکر بگوییم.
(تا اینکه فرمود) رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله فرمود: آیا به بهترین اعمال، شما را خبر ندهم که بیش از هرعملی درجات شما را بالا می‌برد؟ و نزد خدا از همه‌چیز پاکیزه‌تر و مرغوب‌تر می‌باشد؟ و برای شما از درهم و دینار بهتر و حتی از جهاد در راه خدا افضل است؟ عرض کردند: یا رسول اللّه! بفرمایید. فرمود: ذکر خدا را زیاد بگویید.
آنگاه امام فرمود: مردی خدمت رسول خدا عرض کرد: بهترین اهل مسجد چه کسی است؟ فرمود: آنکس که بیشتر از دیگران ذکر خدا را گوید. پیامبر فرمود:
هرکس که زبان ذاکر داشته باشد خیر دنیا و آخرت به او عطا شده است»[24].
رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله به ابو ذر فرمود: «قرآن را تلاوت كن، و ذكر خدا را بسيار بگو كه سبب ذكر تو در آسمانها مىباشد و در زمين براى تو نور خواهد بود»[25].
حضرت امام حسن علیه السّلام از پیامبر اکرم نقل کرده که فرمود: به سوی باغستانهای بهشت سبقت بگیرید. اصحاب عرض کردند: باغهای بهشت کدامند؟
فرمود: حلقه‌های ذکر»[26].
امام صادق علیه السّلام فرمود: کسی که در بین غافلین ذاکر خدا باشد مانند مجاهد است در بین فرارکنندگان، بهشت برای چنین مجاهدی واجب است»[27].
رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله به اصحاب فرمود: از باغستهای بهشت استفاده کنید، عرض کردند! یا رسول اللّه باغهای بهشت کدامند؟ فرمود: مجالس ذکر، صبح و شب ذکر خدا را بگویید، هرکس که می‌خواهد منزلت و ارزش خود را نزد خدا بداند ببیند منزلت خدا نزد او چگونه است، زیرا خدا بنده‌اش را به مقامی می‌رساند که بنده، خدا را بدان مقام برگزیده است. بدانید که بهترین اعمال شما نزد پروردگارتان و پاکیزه‌ترین آنها که بهتر از هرعملی درجات شما را بالا می‌برد و برایتان از آنچه خورشید بر آن می‌تابد بهتر است، ذکر خدا می‌باشد. زیرا خدا فرموده است: من همنشین کسی هستم که مرا یاد کند»[28].
از آیات و احادیثی که به عنوان نمونه ذکر شد ارزش و فضیلت ذکر را دریافتید. اکنون باید ببینیم مقصود از ذکر چیست؟.
[15]- يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اذْكُرُوا اللَّهَ ذِكْراً كَثِيراً- احزاب/ 41.
[16]- الَّذِينَ يَذْكُرُونَ اللَّهَ قِياماً وَ قُعُوداً وَ عَلى جُنُوبِهِمْ وَ يَتَفَكَّرُونَ فِي خَلْقِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ رَبَّنا ما خَلَقْتَ هذا باطِلًا سُبْحانَكَ فَقِنا عَذابَ النَّارِ- آل عمران/ 191.
[17]- قَدْ أَفْلَحَ مَنْ تَزَكَّى وَ ذَكَرَ اسْمَ رَبِّهِ فَصَلَّى- اعلى/ 15.
[18]- وَ اذْكُرِ اسْمَ رَبِّكَ بُكْرَةً وَ أَصِيلًا- انسان/ 25.
[19]- وَ اذْكُرْ رَبَّكَ كَثِيراً وَ سَبِّحْ بِالْعَشِيِّ وَ الْإِبْكارِ- آل عمران/ 41.
[20]- فَإِذا قَضَيْتُمُ الصَّلاةَ فَاذْكُرُوا اللَّهَ قِياماً وَ قُعُوداً وَ عَلى جُنُوبِكُمْ- نساء/ 103.
[21]- عن ابى عبد اللّه( ع) قال: من اكثر ذكر اللّه عزّ و جلّ اظلّه اللّه فى جنته- وسائل/ ج 4 ص 1182.
[22]- عن ابى عبد اللّه عليه السّلام فى رسالته الى اصحابه قال: و اكثروا ذكر اللّه ما استطعتم فى كل ساعة من ساعات الليل و النهار، فان اللّه امر بكثرة الذكر، و اللّه ذاكر لمن ذكره من المؤمنين.
و اعلموا انّ اللّه لم يذكره احد من عباده المؤمنين الّا ذكره بخير- وسائل/ ج 4 ص 1183.
[23]- عن ابي عبد اللّه عليه السّلام: قال اللّه لموسى: اكثر ذكرى بالليل و النهار و كن عند ذكرى خاشعا و عند بلائى صابرا و اطمئن عند ذكرى و اعبدنى و لا تشرك بى شيئا الىّ المصير. يا موسى! اجعلنى ذخرك وضع عندى كنزك من الباقيات الصالحات- وسائل/ ج 4 ص 1182.
[24]- عن ابي عبد اللّه عليه السّلام قال: ما من شىء الّا و له حدّ ينتهى اليه الّا الذكر فليس له حدّ ينتهى اليه فرض اللّه عزّ و جلّ الفرائض فمن ادّاهنّ فهو حدّهن، و شهر رمضان فمن صامه فهو حدّه.
و الحجّ فمن حجّ فهو حدّه- الّا الذكر فانّ اللّه عزّ و جل لم يرض منه بالقليل و لم يجعل له حدّا ينتهى اليه ثم تلا: يا ايها الذين آمنوا اذكروا اللّه ذكرا كثيرا و سبحوه بكرة و اصيلا- فقال: لم يجعل اللّه-- له حدا ينتهى اليه قال: و كان ابى كثير الذكر لقد كنت امشى معه و انّه ليذكر اللّه و آكل معه الطعام و انّه ليذكر اللّه و لقد كان يحدّث القوم و ما يشغله ذالك عن ذكر اللّه و كنت ارى لسانه لازقا بحنكه يقول: لا اله الا اللّه، و كان يجمعنا فيأمرنا بالذكر حتى تطلع الشمس.( الى ان قال) و قال رسول اللّه صلّى اللّه عليه و آله: الا اخبركم بخير اعمالكم و ارفعها فى درجاتكم و ازكاها عند مليككم و خير لكم من الدينار و الدّرهم و خير لكم من ان تلقوا عدوّكم فتقتلوهم و يقتلوكم؟
فقالوا بلى. فقال ذكر اللّه كثيرا. ثم قال: جاء رجل الى النبى فقال: من خير اهل المسجد؟ فقال: اكثرهم للّه ذكرا. و قال رسول اللّه صلّى اللّه عليه و آله: من اعطى لسانا ذاكرا فقد اعطى خير الدنيا و الآخرة وسائل/ ج 4 ص 1181.
[25]- فى وصية ابى ذرّ قال رسول اللّه صلّى اللّه عليه و آله: عليك بتلاوة القرآن و ذكر اللّه كثيرا فانّه ذكر لك فى السماء و نور لك فى الارض- بحار/ ج 93 ص 154.
[26]- عن الحسن بن على عليه السّلام قال: قال رسول اللّه صلّى اللّه عليه و آله: بادروا الى رياض الجنة، فقالوا: ما رياض الجنّة؟ قال: حلق الذكر- بحار/ ج 93 ص 156.
[27]- عن الصادق عليه السّلام قال: قال رسول اللّه صلّى اللّه عليه و آله: ذاكر اللّه فى الغافلين كالمقاتل فى الفارّين له الجنة- بحار/ ج 93 ص 163.
[28]- انّ رسول اللّه صلّى اللّه عليه و آله خرج على اصحابه فقال: ارتعوا فى رياض الجنة. قالوا يا رسول اللّه و ما رياض الجنة؟ قال: مجالس الذكر، اغدوا و روّحوا و اذكروا. و من كان يحب ان يعلم منزلته عند اللّه فلينظر كيف منزلة اللّه تعالى عنده، ينزل العبد حيث انزل العبد اللّه من نفسه و اعلموا انّ خير اعمالكم عند مليككم و ازكاها و ارفعها فى درجاتكم و خير ما طلعت عليه الشمس ذكر اللّه فانه تعالى اخبر عن نفسه فقال: انا جليس من ذكرنى- بحار/ ج 93 ص 163.
*امينى، ابراهيم، خودسازى (تزكيه و تهذيب نفس)، 1جلد، شفق - قم، چاپ: هشتم.