در کنار همه نقش‌ها و تأثیراتی که مساجد به‌عنوان فضاهایی معنوی بر روح و فکر و جان افراد و جامعه دارند، معماری مساجد نیز شاخصی هستند که با برخورداری از ویژگی‌های منحصر به فرد بر خلوص، معنویت و جاذبه این مکان‌ها افزوده و نقشی بسیار مؤثر در حضور معنوی و خالصانه اقشار مختلف در این مکان‌ها دارند. امروزه و به مرور زمان، معماری مساجد، دست‌خوش تغییراتی شده و از اصالت خود دور شده است و همین امر، معنویت این پایگاه‌هایی که باید با معماری زیبای ایرانی ـ اسلامی، عجین باشند را خدشه‌دار کرده است؛ به‌طوری که خیلی از مساجدی که امروزه در جای جای کشور ما دیده می‌شوند، هیچ شباهتی با مساجد دیگر کشورهای اسلامی ندارند!
البته باید خاطرنشان کرد که منظور از طراحی و استفاده از معماری مناسب مساجد و اماکن مذهبی، لزوماً صرف هزینه‌های کلان نیست، بلکه منظور رعایت اصول معماری و در عین حال ضرورت سادگی و پرهیز از تزئینات غیر ضروری مساجد است؛ چرا که با مطالعه سنت نبوی و سیره رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله در مورد ساخت مسجد، پرهیز ایشان از هرگونه زیاده‌روی در هزینه‌ها را درخواهیم یافت. رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله فرمود:
مساجد را بی ایوان و کنگره بسازید [کنایه از ساده بودن و نداشتن زمینه مزاحمت برای همسایگان] و شهرهایتان را به لحاظ مکان و نمای زیبا به گونه‌ای بسازید که چشم‌نواز و چشم‌انداز داشته باشد.[1]
هم‌چنین در روایتی دیگر از پیامبر گرامی اسلام صلی‌الله‌علیه‌وآله آمده است که:
مساجدتان را به زر و زینت نیارایید؛ آن‌گونه که یهود و نصارا کنیسه‌های خود را آراستند.[2]
پس چون خانه خدا، مهد یادآوری او و فراموشی غیر اوست مناسب است در ساختن آن از هر چه که موجب توجه به غیر معبود و گرایش به آن است، پرهیز شود.
ازاین‌رو، امام خمینی قدس‌سره نیز به منظور احیای سنت نبوی در اشاره‌ای به طراحی مصلای تهران به طراحان آن یادآور شدند که:
سادگی آن باید یادآور سادگی مساجد صدر اسلام باشد و به شدت از مظاهر مساجد اسلام آمریکایی پرهیز شود.[3]
بنابراین، با توجه به این‌که مساجد، پایگاه هویت جمعی مسلمین و سیمای دینی محلات و زندگی جمعی مردم هستند، درک اصول و مبانی صحیح سیره نبوی در این باره اهمیت فراوان دارد. پس آنچه که در مورد ساخت و عمران مساجد، مورد تأکید اسلام می‌باشد این است که این فرهنگ باید بین مسلمین به‌عنوان یک ضرورت دینی مورد توجه باشد، اما در عین حال، رعایت اسلوب اسلامی و پرهیز از اسراف و استفاده از زرق و برق غیر ضروری و زاید نیز به شدت باید مورد توجه دست‌اندرکاران این امر باشد. پس منظور از رعایت معماری اسلامی در ساخت مساجد به هیچ وجه، ریخت و پاش و اسراف نیست، بلکه منظور طراحی آن بر اساس اسلوب اسلامی که در بردارنده روح معنوی حاکم بر مساجد است، می‌باشد.
[1]. السیوطى، الجامع الصغیر، ج 1، ص 13: «ابنوا مساجدکم جمّاً و ابنوا مدائنکم مشرفة».
[2]. میرزا حسین نورى، مستدرک الوسائل، ج 3، ص371 ـ 372: «لا تزخرفوا مساجدکم کما زخرفت الیهود و النصارى بیعهم».
[3]. پاسخ حضرت امام به درخواست ائمه جمعه تهران براى ساخت مصلاى تهران، 23/8/67.