جهاد و دفاع
جهاد در لغت به معنای کوشش و تحمل مشقت در راه رسیدن به هدف است. و در اصطلاح عبارت است از نهایت کوشش در جنگ به منظور گسترش اسلام و اعتلای کلمه توحید، یا دفاع از اسلام و مسلمانان.
جهاد یکی از احکام و تکالیف مهم اسلامی است و جایگاه ویژه‌ای دارد. زیرا گسترش و بقا و اقتدا و عظمت و استقلال اسلام و اجرای قوانین شریعت بر این فریضه مبتنی است. به همین جهت در قرآن و احادیث تأکیدات فراوانی درباره آن عمل آمده است.
قرآن می‌گوید: آیا می‌پندارید به بهشت خواهید رفت و حال آن‌که هنوز خدا معلوم نداشته است که از میان شما چه کسانی جهاد و پایداری می‌کنند.[442]
ـ ای پیامبر! با کافران و منافقان بجنگ و با شدّت رفتار کن، جایگاه آنان جهنم است و بدسرانجامی دارند.[443]
ـ جنگ بر شما واجب شد در حالی که از آن کراهت دارید. و چه بسا چیزی را ناخوش بدارید و در آن خیر شما باشد، و شاید چیزی را دوست بدارید و برایتان بد باشد. خدا می‌داند و شما نمی‌دانید.[444]
ـ مؤمنانی که بدون تحمل ضرر از جنگ سرمی‌تابند با کسانی که با مال و جان خویش در راه خدا جهاد می‌کنند برابر نیستند. خدا کسانی را که به مال و جان خویش جهاد می‌کنند بر آنان که از جنگ سرمی‌تابند به درجه‌ای برتری داده است. و خدا به همه وعده نیکو داده ولی جهادگران را بر کسانی که از جنگ سرباز می‌زنند، به اجری بزرگ برتری داده است.[445]
ـ خدا دوست دارد کسانی را که در راه او، در صفی محکم، همانند دیواری سربی، می‌جنگند.[446]
امیرالمؤمنین(ع) فرمود: همانا جهاد دری است از درهای بهشت که برای دوستان ویژه‌اش باز کرده و آنان را برای بهشت آماده ساخته تا کرامتی از خدا برای آنان و نعمتی باشد که برای‌شان ذخیره کرده است. جهاد، لباس تقوا و زره استوار الهی و سپر محکم برای حمله دشمنان است. هر کس از جهاد روگردان باشد، خدا لباس ذلت را بر او می‌پوشاند، و بلا او را فرا می‌گیرد و از رضای خدا دور می‌گردد، و به ذلت و خواری می‌افتد و پرده بر دلش کشیده می‌شود، و با تضییع جهاد دولت حق از او گرفته می‌شود، به خواری و مشقت می‌افتد و از انصاف و عدالت محروم می‌گردد.[447]
رسول خدا(ص) فرمود: بهشت دری دارد به نام: «باب المجاهدین» مجاهدان در حالی که شمشیرها را به کمر بسته‌اند، و مردم در موقف قیامت توقف دارند، و ملائک به آنان خوش‌آمد می‌گویند، به سوی بهشت حرکت می‌کنند و درها به رویشان باز می‌شود. آن‌گاه فرمود: هر کس جهاد را ترک کند خدای عزّوجلّ لباس ذلت و فقر را بر او می‌پوشاند، و دینش نقصان می‌یابد، زیرا خدای متعال امت مرا به سُم اسب‌ها و مرکز نیزه‌ها بی‌نیاز می‌گرداند.[448]
امیرالمؤمنین(ع) فرمود: خدای متعال جهاد را واجب نمود و به عظمت یاد کرد، آن را وسیله پیروزی و یاری کننده خود قرار داد. به خدا سوگند جز با جهاد، دین و دنیای مردم اصلاح نخواهد شد.[449]
جهاد به دو قسم تقسیم شده است: جهاد ابتدایی و جهاد دفاعی.
جهاد ابتدایی
پیامبر اسلام(ص) از جانب خدا مبعوث شد تا با شرک و کفر مبارزه کند و مردم را به دین اسلام دعوت نماید. با ظلم و ستم و بی‌عدالتی مبارزه کند و محرومان و مستضعفان را از زیر سلطه مستکبران و طاغوتیان خارج و آزاد سازد. رسول خدا(ص) در آغاز، با زبان خوش و پند و اندرز و اقامه برهان مردم را به قبول اسلام و توحید و ترک کفر و بت‌پرستی، و رعایت انصاف و عدالت و ترک ستم و بی‌عدالتی، دعوت می‌نمود. و اگر موانعی به‌وجود نمی‌آمد تا پیروزی نهایی این روش را ادامه می‌داد. ولی سران شرک و کفر، و مستکبران و سلطه‌جویان، طاغوتیان و ستم‌کاران، از این دعوت احساس خطر کردند و درصدد توطئه و ایجاد مانع برآمدند. و برای جلوگیری از نفوذ و گسترش اسلام از هر وسیله‌ای استفاده می‌کردند.
در چنین اوضاع و شرایطی پیامبر و مسلمانان برای پیشبرد هدف خود، جز توسل به جنگ و جهاد، چاره‌ای نداشتند. جهاد می‌کردند تا زورگویان و ستم‌کاران و سلطه‌جویان و سران کفر و شرک را سر جای خود بنشانند، و از مانع‌تراشی آنان جلوگیری کنند و محیط را برای تبلیغ و گسترش اسلام آماده گردانند.
بدین طریق می‌توان گفت: که جهاد ابتدایی اسلام نیز نوعی دفاع بوده است.
قرآن می‌فرماید: اگر پیمان خود را شکستند و در دین شما طعن زدند، پس با پیشوایان کفر بجنگید که به پیمان خود وفادار نیستند، باشد که از کردار خود بازایستند. آیا با مردمی که پیمان خود را شکستند و آهنگ اخراج پیامبر کردند، و بر ضدّ شما دشمنی آغاز کردند، نمی‌جنگید؟ آیا از آنان می‌ترسید و حال این‌که اگر مؤمن باشید، سزاوارتر است که از خدا بترسید.[450]
و می‌فرماید: با آنان بجنگید تا فتنه نباشد، و دین مخصوص خدا شود، و اگر از کردار خود دست برداشتند تجاوز جز بر ستم‌کاران روا نیست.[451]
جهاد دفاعی
جهاد دفاعی نیز نوعی جهاد است که به منظور دفاع از اسلام و مسلمانان و کشورهای اسلامی انجام می‌گیرد. این جهاد در چند مورد واجب می‌شود:
1. در صورتی که دشمنان اسلام به منظور براندازی حکومت اسلامی به کشوری حمله کنند، یا به همین منظور دست به توطئه‌های خطرناک بزنند.
قرآن می‌فرماید: با آنان که با شما می‌جنگند در راه خدا بجنگید ولی تعدّی نکنید که خدا متجاوزان را دوست ندارد.[452]
2. هنگامی که دشمنان اسلام به قصد کشورگشایی و تصرف سرزمین اسلامی به یکی از کشورهای اسلامی تجاوز کنند.
قرآن می‌گوید: به کسانی که جنگی بر آنان تحمیل شده و مورد ستم قرار گرفته‌اند اجازه داده شد «که از خود دفاع کنند» و خدا بر یاری آنان تواناست. آنان که به ناحق از دیارشان رانده شده‌اند، مگر این‌که بگویند پروردگار ما خدای یکتاست.[453]
3. زمانی که یکی از کشورهای اسلامی مورد تجاوز کشور اسلامی دیگر قرار گیرد، علاوه بر این‌که کشور مورد تجاوز حقِّ دفاع دارد سایر مسلمانان نیز وظیفه دارند از کشور مورد تجاوز حمایت کنند و در میانشان صلح برقرار سازند و اگر متجاوز از تجاوز دست برنداشت با او بجنگند.
قرآن می‌گوید: و اگر دو گروه از مؤمنان با یکدیگر به جنگ افتادند آنان را صلح بدهید. و اگر یکی از آنان بر دیگری ستم می‌کند با متجاوز بجنگید تا به قبول امر خدا بازگردد. پس اگر قبول کرد با رعایت عدالت صلحشان بدهید، زیرا خدا دادگران را دوست دارد.[454]
4. در جایی که اموال عمومی و ثروت ملی کشور اسلامی مورد تجاوز دشمن قرار گیرد.
5 . در جایی که جان و ناموس مسلمانان مورد تجاوز دشمنان قرار گیرد.
6. در جایی که خدا پرستی و مساجد و عبادت‌گاه‌ها مورد تجاوز دشمن واقع شود.
قرآن می‌گوید: و اگر خدا بعضی را به وسیله بعضی دیگر دفع نکرده بود دیرها و کلیساها و نمازخانه‌ها و مسجدهایی که نام خدا در آن برده می‌شود ویران می‌شد. و خدا هر کس را که او را یاری کند نصرت می‌دهد و خدا توانا و پیروز است.[455]
7. به منظور دفاع از حقوق محرومان و مستضعفان که مورد تجاوز مستکبران قرار گرفته و قدرت ندارند از حقوق خود دفاع کنند.
قرآن می‌گوید: چرا در راه خدا و برای مردان و زنان و کودکان ناتوانی که می‌گویند: پروردگارا! ما را از این قریه ستم‌کاران خارج‌ساز و از جانب خود یار و مددکاری قرار بده، نمی‌جنگید؟[456]
8 . به منظور دفاع از اخلاق و فرهنگ اسلام و جلوگیری از ورود فرهنگ ضدّ اسلامی. در این قبیل موارد حقّ طبیعی مسلمانان است که از دین و عزت و شرف و استقلال و سرزمین‌های اسلامی و جان و ناموس و ثروت خود دفاع کنند. نه تنها حق دارند بلکه اسلام چنین مسئولیتی را برعهده آنان نهاده است که اگر در انجام آن کوتاهی کنند در این جهان به ذلت و خواری گرفتار خواهند شد و در جهان آخرت نیز به کیفر خواهند رسید.
قرآن می‌گوید: بگو: اگر پدرانتان و فرزندانتان و برادرانتان و زنانتان و خویشاوندانتان و اموالی را که اندوخته‌اید و تجارتی که از کساد آن بیم دارید و خانه‌هایی که بدان دل‌خوش هستید، برای شما از خدا و پیامبر و جهاد در راه خدا محبوب‌تر است منتظر امر خدا باشید، و خدا فاسقان را هدایت نمی‌کند.[457]
جهاد و دفاع در راه خدا یکی از احکام و تکالیف قطعی و ارزشمند اسلام است، که عظمت و استقلال مسلمانان بدان بستگی دارد. تا زمانی که مسلمانان به این فریضه مهم عمل می‌کردند مجد و عظمت و اقتدار داشتند. اما از آن زمان که منطق جهاد و دفاع و شهادت در راه حق از فرهنگ مسلمانان حذف شد، تدریجا عظمت و قدرت و شوکت خود را از دست دادند و مستکبران و دشمنان بر آنان چیره شدند، و به وسیله عُمّال خود فروخته خود، همه شئون کشورهای اسلامی را در قبضه خود درآوردند. اوضاع اسف‌بار و شرم‌آور کشورهای اسلامی نتیجه ترک این فریضه است. برای حلّ این مشکلات نیز چاره‌ای جز احیای فرهنگ جهاد و دفاع و شهادت نداریم.
بیندیشید و پاسخ دهید
1. جهاد در اصطلاح یعنی چه؟
2. جهاد در اسلام چه جایگاهی دارد؟
3. جهاد ابتدایی، چه هنگام و به چه منظوری انجام می‌گیرد؟
4. جهاد دفاعی در چه مواردی انجام می‌پذیرد؟
5 . چه عملی موجب عظمت و قدرت مسلمانان شد؟
6. اوضاع اسف‌بار کنونی کشورهای اسلامی نتیجه چیست؟
7. راه حلِّ مشکلات جهان اسلام چیست؟
[442] . « أَمْ حَسِبْتُمْ أَنْ تَدْخُلُوا الجَـنَّةَ وَلَمّا یعْلَمِ اللّهُ الَّذِینَ جاهَدُوا مِنْـکمْ وَیعْلَمَ الصّابِرِینَ »؛ آل عمران، آیه 142.
[443] . « یا أَ یها النَّبِی جاهِدِ الکفّارَ وَالمُنافِقِـینَ وَاغْلُظْ عَلَیـهِمْ وَمَأْواهُمْ جَـهَـنَّمُ وَبِئْـسَ المَصِـیرُ »؛ توبه، آیه 73.
[444] . « کتِبَ عَلَیکمُ القِتالُ وَهُوَ کرْهٌ لَکمْ وَعَسی أَنْ تَـکرَهُوا شَیئاً وَهُوَ خَیرٌ لَکمْ وَعَسی أَنْ تُحِبُّوا شَیئاً وَهُوَ شَرٌّ لَکمْ وَاللّهُ یعْلَمُ وَأَنْتُمْ
لا تَعْلَمُونَ »؛ بقره، آیه 216.
[445] . « لا یسْتَوِی القاعِدُونَ مِنَ المُؤْمِنِـینَ غَیرُ أُولِی الضَّرَرِ وَالُمجاهِدُونَ فِی سَبِـیلِ اللّهِ بِأَمْوالِهِمْ وَأَنْفُسِهِمْ فَضَّلَ اللّهُ الُمجاهِدِینَ
بِأَمْوالِهِمْ وَأَنْفُسِهِمْ عَلی القاعِدِینَ دَرَجَةً وَکـلاًّ وَعَدَ اللّهُ الحُسْنی وَفَضَّلَ اللّهُ الُمجاهِدِینَ عَلی القاعِدِینَ أَجْراً عَظِـیماً »؛ نساء، آیه 95.
[446] . « إِنَّ اللّهَ یحِـبُّ الَّذِینَ یقاتِلُونَ فِی سَبِیلِهِ صَفّاً کأَ نَّهُمْ بُنْیانٌ مَرْصُوصٌ »؛ صف، آیه 4.
[447] . قال أمیرالمؤمنین علی بن أبیطالب علیه‌السلام: أمّا بعد، فإنّ الجهاد بابٌ من أبواب الجنّة فَتحَه اللّهُ لخاصّةِ أولیائِه و سوّغهم
کرامةً منه لهم، و نعمةً ذخرها، والجهاد هو لباسُ التقوی و درعُ اللّه الحَصین و جنّته الوثیقة، فمن ترکها رغبةً عنه ألبسه اللّه ثوبَ الذُلِّ و شَملَه البلاءُ و فارقَ الرضا و دیت بالصغار والقماة وضرب علی قلبه بالاسداد و ادیل الحق منه بتضیع الجهاد و سیم الخسف و منع النصف؛ کافی، ج 5 ، ص 4.
[448] . قال رسول اللّه صلی‌الله‌علیه‌وآله: للجنّةُ بابٌ یقال له: بابُ المجاهدینَ یمضون إلیه، فإذا هو مفتوحٌ، و هم متقلّدون بسیوفهم والجمع فی
الموقفِ والملائکةُ تُرحَّبُ بهم. ثمّ قال: فمن ترک الجهاد ألبسه اللّه عزّ وجلّ ذلاًّ و فقرا فی معیشته و محقا فی دینه، إنّ اللّه عزّ وجلّ أغنی أمّتی بسنابک خیلِها و مراکزِ رماحِها؛ همان، ص 2.
[449] . قال أمیرالمؤمنین علیه‌السلام: إنّ اللّه عزّ وجلّ فرض الجهادَ و عَظّمَه و جَعله نصرَه و ناصرَه، واللّه ما صَلُحت دنیا و لا دین إلاّ به؛
همان، ص 8 .
[450] . « وَ إِنْ نَکثُوا أَیمانَـهُمْ مِنْ بَعْدِ عَـهْدِهِمْ وَطَعَنُوا فِی دِینِکمْ فَقاتِلُوا أَئِـمَّةَ الکفْرِ إِنّـهُمْ لا أَیمانَ لَـهُمْ لَعَلَّـهُمْ ینْـتَـهُونَ * أَ لاَ
تُقاتِلُونَ قَوْماً نَکثُوا أَیمانَـهُمْ وَهَـمُّوا بِإِخْراجِ الرَّسُولِ وَهُمْ بَدَءُوکمْ أَوَّلَ مَـرَّةٍ أَتَخْشَوْنَـهُمْ فَاللّه أَحَـقُّ أَنْ تَـخْشَـوْهُ إِنْ کنْتُمْ مُـؤْمِنِـینَ »؛ توبه، آیه 12 ـ 13.
[451] . « وَقاتِلُوهُمْ حَتّی لا تَکونَ فِتْنَةٌ وَیکونَ الدِّینُ لِلّهِ فَإِنِ انْتَهَوْا فَلا عُدْوانَ إِلاّ عَلَی الظّالِمِـینَ »؛ بقره، آیه 193.
[452] . « وَقاتِلُوا فِی سَبِیلِ اللّهِ الَّذِینَ یقاتِلُونَکمْ وَلاتَعْتَدُوا إِنَّ اللّهَ لا یحِبُّ الْمُعْتَدِینَ »؛ بقره، آیه 190.
[453] . « أُذِنَ لِلَّذِینَ یـقاتَـلُونَ بِأَ نَّـهُمْ ظُلِمُوا وَ إِنَّ اللّهَ عَلی نَصْرِهِمْ لَـقَدِیرٌ * الَّذِینَ أُخْرِجُوا مِنْ دِیارِهِمْ بِغَیرِ حَـقٍّ إِلاّ أَنْ یـقُولُوا رَبُّنا
اللّهُ »؛ حج، آیه 39.
[454] . « وَ إِنْ طائِفَتانِ مِنَ المُـؤْمِنِـینَ اقْتَتَلُوا فَأَصْلِحُوا بَینَهُما فَإِنْ بَغَتْ إِحْداهُما عَلَی الأُخْری فَقاتِلُوا الَّتِی تَبْغِی حَتّی تَفِی‌ءَ إِلی أَمْرِ
اللّهِ فَإِنْ فاءَتْ فَأَصْلِحُوا بَینَهُما بِالعَدْلِ وَأَقْسِطُو إِنَّ اللّهَ یحِبُّ المُقْسِطِـینَ »؛ حجرات، آیه 9.
[455] . « وَلَوْلا دَفْعُ اللّهِ النّاسَ بَعْضَهُمْ بِبَعْضٍ لَهُدِّمَتْ صَوامِـعُ وَبِـیعٌ وَصَلَواتٌ وَمَساجِدُ یذکرُ فِـیها اسْمُ اللّهِ کثِـیراً وَلَیـنْصُرَنَّ اللّهُ
مَنْ یـنْصُرُهُ إِنَّ اللّهَ لَـقَوِی عَـزِیزٌ »؛ حج، آیه 40.
[456] . « وَما لَکمْ لا تُقاتِلُونَ فِی سَبِـیلِ اللّهِ وَ المُسْتَضْعَفِـینَ مِنَ الرِّجالِ وَالنِّساءِ وَالوِلْدانِ الَّذِینَ یقُولُونَ رَبَّنا أَخْرِجْنا مِنْ هـذِهِ القَرْیةِ
الظالِمِ أَهْلُها وَاجْعَلْ لَنا مِنْ لَدُنْک وَلِـیـاً وَاجْعَلْ لَنا مِنْ لَدُنْک نَصِـیراً »؛ نساء، آیه 75.
[457] . « قُلْ إِنْ کانَ آباؤُ کمْ وَأَبْناؤُ کمْ وَإِخْوانُکمْ وَأَزْواجُکمْ وَعَشِیرَتُکمْ وَأَمْوالٌ اقْتَرَفْتُمُوها وَتِجارَةٌ تَخْشَوْنَ کسادَها وَمَساکنُ
تَرْضَوْنَها أَحَبَّ إِلَیکمْ مِنَ اللّهِ وَرَسُولِهِ وَجِهادٍ فِی سَبِیلِهِ فَتَرَبَّصُوا حَتّی یأْتِی اللّهُ بِأَمْرِهِ وَاللّهُ لا یهْدِی القَوْمَ الفاسِقِینَ »؛ توبه، آیه 24.