فصل چهارم
معنای روزه و رمضان
معنای روزه
صوم در اصطلاح شرع امساک مخصوص است از طعام و چیزهاى دیگر که در کتاب‌های فقهی بیان شده و از طلوع فجر شروع میشود و با رسیدن شب پایان مییابد. در قرآن کریم نیز به آن اشاره شده است:
بخورید و بیاشامید تا سپیدی فجر بر سیاهی شب غلبه کند، سپس تا شب آن را ادامه دهید و روزه را به پایان ببرید.[43]
در تفسیر مجمع البیان آمده است: صوم در لغت به معناى امساک است و از آن به سکوت تعبیر میکنند. ابندرید میگوید: هرچه از حرکت ایستاد، صوم گرفته.
ابوعبیده گفته: به اسب ساکتی که چیزی نمیخورد، الصائم گفته میشود. دیگری گفته: صوم در لغت به معنای امساک و ترککردن آن است و گفته شده به صامت صائم میگویند، چون از خوردنی و نوشیدنی و آمیزش و سخنگفتن خودداری میکند.[44]
در المیزان، آمده است: صیام و صوم در لغت، مصدر و بهمعنای «الکف عن الفعل» میباشند. مانند:
خودداری از خوردن و آشامیدن و همخوابی و سخنگفتن و راهرفتن و غیر از آن و چهبسا گفته میشود خودداری از آنچه
نفس بدان میل میکند؛ سپس غلبه کرده و در اصطلاح شرع، به معنای خودداری از امور مخصوص از طلوع فجر تا مغرب استعمال
میشود.[45]
پس میتوان گفت: اصل در ماده یکی است و آن مطلق امساک است از هر چیزی، اعم از خوردن، نوشیدن، کلام، نکاح، و غیرِ آن، مگر آنکه قرینهای بیاید که امساک خاص را برساند که همان صوم به اصطلاح شرع است؛ چنانکه در این چند آیه قرآن به آن اشاره شده است:
شاهد اوّل: آیه 26 مریم امساک در سخنگفتن است نه هر امساکی.[46]
شاهد دوم: آیه 89 مائده قرینه بر صوم شرعی است.[47]
شاهد سوم: آیه 187 سوره بقره است.[48]
از این سه آیه استفاده میشود که مراد از صوم، صوم شرعی است.
پس مناسبترین معنا اراده مطلق امساک است از هر آنچه راه خدا را ببندد و از رفتن به سوی او جلوگیری کند و این چیزی است که از اخلاص پرده برمیدارد و بر تصمیم قاطع دلالت میکند.
و برعمومیت معنا، در مورد روزه شرعی دلالت این آیه
کریمه است که همه اقسام روزه در هر زمانی تا زمان مارا در
برمیگیرد.[49]
معنای رمضان
رمضان در لغت به معنای تابش گرما و شدت تابش خورشید است. بعضی گویند: رمضان به معنای سنگ گرم است که پای روندگان را میسوزاند و شاید ماخوذ از «رَمَضَ» باشد که به معنای سوختن است، چون ماه صیام گناهان را میسوزاند و موجب سوختگی و تکلیف نفس است؛ به همین سبب به این اسم مرسوم شده است. اما صوم (روزه) که در این ماه تکلیف شرعی مسلمانان است، عبارتند از: احتراز از خوردن و آشامیدن و مفطرات دیگر از طلوع فجر تا غروب. در قرآن کریم واژه رمضان یکبار، اما صوم و مشتقات آن با الفاظ صیام و صائمین و صائمات چهارده‌بار آمده است.
[43]. «کُلُوا وَ اشْرَبُوا حَتَّى یَتَبَیَّنَ لَکُمُ الْخَیْطُ الْأَبْیَضُ مِنَ الْخَیْطِ الْأَسْوَدِ مِنَ الْفَجْرِ ثُمَّ أَتِمُّوا الصِّیامَ إِلَى اللَّیْلِ» (بقره، آیه 187).
[44]. مجمعالبیان، ج2، ص489.
[45]. المیزان، ج2، ص 8.
[46]. «إِنِّی نَذَرْتُ لِلرَّحْمنِ صَوْماً» (مریم، آیه 26).
[47]. «أُحِلَّ لَکُمْ لَیْلَةَ الصِّیامِ الرَّفَثُ إِلى نِسائِکُمْ» (مائده، آیه 89).
[48]. «أُحِلَّ لَکُمْ لَیْلَةَ الصِّیَامِ الرَّفَثُ إِلَى نِسَآئِکُمْ هُنَّ لِبَاسٌ لَّکُمْ وَأَنتُمْ لِبَاسٌ لَّهُنَّ عَلِمَ اللّهُ أَنَّکُمْ کُنتُمْ تَخْتانُونَ أَنفُسَکُمْ فَتَابَ عَلَیْکُمْ وَعَفَا عَنکُمْ فَالآنَ بَاشِرُوهُنَّ وَابْتَغُواْ مَا کَتَبَ اللّهُ لَکُمْ وَکُلُواْ وَاشْرَبُواْ حَتَّى یَتَبَیَّنَ لَکُمُ الْخَیْطُ الأَبْیَضُ مِنَ الْخَیْطِ الأَسْوَدِ مِنَ الْفَجْرِ ثُمَّ أَتِمُّواْ الصِّیَامَ إِلَى الَّلیْلِ».
[49]. «کُتِبَ عَلَیْکُمُالصِّیامُ کَما کُتِبَ عَلَى الَّذِینَ مِنْ قَبْلِکُمْ لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ» (بقره، آیه 183).