غیبت صغرا و کبرا
بر طبق عقیده امامیه، امام دوازدهم، دو غیبت دارد: غیبت صغرا (کوتاه) و غیبت کبرا (دراز مدت). غیبت صغرا، از زمان تولد حضرت (سال 255 ه)
شروع شده و تا سال 329 ه ادامه یافته است. در طول این مدت، گرچه از نظر عامه مردم غایب بود، ولى از طریق بعضِ خواص، با شیعیان در ارتباط بود و به احتیاجهاى آنان رسیدگى مىکرد و به مسائل دینى پاسخ مىداد. آن واسطهها، از افراد مورد اعتماد بودند و «نائب» نامیده مىشدند. نوّاب آن حضرت، چهار نفر بودند که به ترتیب، به منصب نیابت گمارده شدند:
اول، عثمان بن سعید است. او از اصحاب مورد اعتماد امام هادى و امام حسن عسکرى علیه السلام بود. وى، یکى از کسانى است که امام حسن عسکرى علیه السلام فرزندش را به آنان نشان داد و فرمود: «بعد از این، او را نخواهید دید و در زمان غیبت، از عثمان بن سعید اطاعت کنید، زیرا جانشین امام شماست».[60]
دوم، محمد بن عثمان است. او بعد از پدرش عثمان بن سعید، به وکالت از ناحیه مقدسه منصوب شد. عثمان بن سعید، به هنگام وفات فرمود: «بعد از من، فرزندم، محمد جانشین من و نائب امام شماست».[61]
بعد از او هم نیابت او، با توقیعى از جانب امام زمان علیه السلام تأیید شد.[62]
سوم، حسین بن روح است. محمد بن عثمان، به هنگام وفات، او را به جانشینى خود و وکالت از جانب صاحب الامر معرفى کرد و به اصحاب فرمود: «من، از جانب امام زمان، مأمورم تا حسین بن روح را به نیابت منصوب کنم. در کارها به وى رجوع کنید».[63]
چهارم، على بن محمد سمرى است. او یکى از چهرههاى موجّه و موثّق شیعیان بوده که حسین بن روح، قبل از وفات، وى را به جاى خویش و وکالت از ناحیه مقدّسه منصوب کرد.[64]
على بن محمد سمرى، آخرین نائب خاص امام زمان علیه السلام است. وى در سال 329 هجرى وفات کرد. قبل از وفات، نامهاى را که از ناحیه مقدسه صادر شده بود، براى مردم قرائت کرد. در آن نامه نوشته بود: «تا شش روز دیگر، اجل تو فرا خواهد رسید. کارهایت را جمع و جور کن، ولى براى خودت جانشینى را تعیین نکن. از این زمان، غیبت کامل شروع خواهد شد. من، تا زمانى طولانى نگذرد و دلها را قساوت نگیرد و زمین پر از جور نشود و خداى متعال اجازه ندهد، ظهور نخواهم کرد. بعد از این، هر کس مدعى رؤیت من شد. دروغ مىگوید، لذا او را تکذیب کنید».[65]
دوران غیبت صغرا و نیابت نوّاب خاص، در حدود هفتاد و چهار سال ادامه داشت. در این مدّت، شیعیان، از طریق نوّاب با امام زمان در تماس بودند، مشکلات دینى خود را سؤال مىکردند و جواب آنها را با نامههایى که توقیع نامیده مىشد، دریافت مىکردند، و گاهى ابتدائاً از ناحیه مقدسه توقیعاتى صادر مىشد و فرمانهایى را دریافت مىکردند.
کرامتها و پیشگویىها و معجزاتى نیز در این مورد نقل شده که بررسى آنها نیاز به فرصت بیشترى دارد. منظور از وقوع غیبت صغرا، این بود که شیعیان براى پذیرش غیبت کبرا، آمادگى بیشترى پیدا کنند.
غیبت کبرا (دراز مدت) از سال وفات آخرین نائب، على بن محمد سمرى (329) شروع شد و تا زمان ظهور ادامه خواهد یافت. پیغمبر اکرم و ائمه معصوم علیهم السلام قبلًا از وقوع این دو غیبت، خبر داده بودند.
اسحاق بن عمار گفته است: از حضرت صادق علیه السلام شنیدم که مىفرمود:
«قائم، دو غیبت دارد: یکى دراز و طولانى و دیگرى، کوتاه. در غیبت اول (غیبت صغرا) خواص شیعیان، از جایگاهش اطلاع دارند، ولى در غیبت دوم (غیبت کبرا) جز خواص از نزدیکان و موالى، کسى از جایگاهش اطلاع ندارد».[66]
جایگاه و محلّ زندگى امام زمان علیه السلام روشن نیست. شاید به طور ناشناس در بین مردم زندگى و رفت و آمد داشته باشد.
فلسفه غیبت
ممکن است کسى بگوید: «چرا امام زمان علیه السلام از نظرها غایب شد؟ مگر نمىتوانست همانند سایر مردم، در گوشهاى از جهان زندگى کند و در نشر احکام و قوانین دین بکوشد و امت را رهبرى کند؟ بدین وضع زندگى کند، تا زمانى که اوضاع و شرایط براى قیام جهانى او فراهم آید و خدا اذنش دهد. آنگاه قیام کند و حکومت ستمکاران را واژگون سازد و حکومت عدل اسلامى جایگزین گرداند».
در پاسخ مىتوان گفت: این فرضیه خوبى است، ولى متأسفانه قابل عمل نیست. براى روشن شدن مطلب و عدم امکان تحقّق آن، باید به چند نکته توجه داشت:
1. برنامه و مأموریت مهدى موعود، با برنامه دیگر امامان تفاوت دارد.
سایر امامان وظیفه نداشتند براى تأسیس حکومت اسلامى و اجراى کامل احکام و قوانین دین و مبارزه با ظلم و ستم و دفاع از محرومان و مستضعفان و اجراى کامل عدالت، به جنگ و قیام مسلحانه اقدام کنند، اما مهدى موعود، چنین وظیفه سنگینى را بر عهده دارد و از ویژگىهاى او به شمار مىرود.
پیامبر اکرم و امامان معصوم علیهم السلام او را این چنین معرفى کردهاند.
2. حکومت حضرت مهدى، جهانى و مکتبى و اسلامى است، نه کشورى یا اقلیمى یا قومى یا زبانى. تأسیس چنین حکومتى، بسیار دشوار است و از دو جهت نیاز به آمادگى جهانى دارد: اول، استعداد کامل نظامى به گونهاى که برتر از نیروى نظامى جهانیان باشد. دوم، آماده بودن افکار اکثریت مردم جهان براى پذیرش چنین حکومتى و جهاد و فداکارى در راه تحقق آن.
3. عقلًا و نقلًا، به اثبات رسیده که وجود امام و حجت، براى ادامه نسل انسان، ضرورت دارد و زمین هیچگاه از وجود حجت خالى نخواهد شد.
4. بر طبق احادیث فراوان که به حدّ تواتر مىرسد، تعداد امامان بعد از پیامبر، دوازده نفر بیش نخواهد بود. یازده نفر آنان آمدند و بعد از چندى از دنیا رفتند. بنابراین، امام دوازدهم که قائم به حق و مهدى موعود است، باید تا قیامت زنده و باقى بماند.
5. پیامبر اکرم و امامان معصوم علیهم السلام در زمان حیات خود، بارها و بارها، از وجود مهدى و قیام او خبر داده و گفتهاند: «زمانى که ظلم و ستم جهان را فرا گرفت، قیام مىکند و با جهاد و فداکارى یاران و همفکرانش، ظلم و جور را از جهان ریشه کن مىسازد و حکومت عدل و داد را برپا مىدارد».
اکنون با توجه به مطالب مذکور، باید دید آیا امام زمان مىتوانست همانند یک انسان عادى در گوشهاى از جهان زندگى کند و در حدّ امکان به مسئولیتهاى امامت بپردازد؟ با قبول چنین فرضى چه اتفاقى در جهان رخ مىداد؟
در چنین فرضى، امام زمان علیه السلام همواره با دو گروه از مردم روبه رو و درگیر بود: گروه اول، محرومان و مستضعفان و ستمدیدگان که همواره در طول تاریخ بوده و هستند و متأسفانه اکثریت مردم را تشکیل مىدهند و در انتظار فرج هستند. این گروه، چون مهدى موعود را در بین خود مشاهده مىکنند و در انتظار قیام او و اصلاح جهاناند، همواره نزد او دادخواهى مىکنند و خواستار قیام جهانى مىگردند.
در چنین فرضى، اگر امام زمان علیه السلام به خواسته آنان پاسخ مثبت بدهد و وارد جنگ شود، موفقیت ندارد، چون زمینه قیام جهانى فراهم نبوده است و به ناچار، حضرت کشته مىشد و جهان از وجود حجت و امام خالى مىگردید.
اگر حضرت، خواسته مظلومان را برآورده نسازد و قیام نکند، محرومان و مستضعفان، مأیوس و پراکنده مىشوند. بنابراین، جز غیبت چارهاى ندارد.
گروه دوم، حکومتهاى طاغوتى و ستمکاران جهان هستند که متأسفانه در طول تاریخ و در نقاط مختلف جهان در ادامه سلطهگرى خود، از ارتکاب هیچ جنایتى خوددارى نکرده و نمىکنند، و هرگونه خطرى را گرچه احتمالى باشد، از پیش پاى خود برخواهند داشت.
این گروه، چون شنیدهاند که مهدى موعود، براى حمایت از محرومان و مبارزه با ظلم و بیدادگرى قیام خواهند کرد و وجودش را در بین خودشان مشاهده مىکنند، به ویژه با عمر بسیار طولانى و غیر عادى، در چنین صورتى، کاملًا احساس خطر خواهند کرد و در ترور و قتل او تردیدى نخواهند داشت.
در نتیجه، زمین از وجود حجّت خالى مىشد.
بنابراین، غیبت امام زمان، براى پیشگیرى از این حوادث، ضرورت دارد.
آثار و فواید امام غایب
در بحث «ضرورت وجود امام»، به چندین مسئولیت و وظیفه مهم امام اشاره شد؛ آن وظایف این چنین است:
اول، حفظ و نگهدارى علوم و معارف و احکام و قوانین مربوط به دین؛
دوم، ترویج و نشر آنها در بین مسلمانان؛
سوم، تأسیس و اداره حکومت اسلامى و اجراى احکام قضایى و سیاسى و اجتماعى و اقتصادى و فرهنگى و دیگر امور مربوط به اداره کشور اسلامى و حلّ مشکلات مردم.
اینک، امکان دارد کسى بپرسد: «با توجه به این نیازها بود که وجود امام را ضرورى دانستید، ولى هیچ یک از امور مذکور، بر وجود امام غایب مترتّب نیست، پس امام غایب چه سودى دارد؟»
در جواب باید گفت: در ترتّب فایده اوّل، یعنى حفظ و نگهدارى علوم و معارف دین، امام غایب با سایر امامان، تفاوتى ندارد. امام غایب هم احکام و قوانین دین را حفظ مىکند، به گونهاى که مىتوان گفت: بعد از پیامبر و در طول تاریخ و حتى در این زمان، علوم و معارف دین، بدون کم و زیاد، نزد امامان معصوم محفوظ مانده است.
اما در تحقق امر دوم و سوم، گرچه مردم در زمان غیبت نمىتوانند از وجود امام غایب استفاده کنند، ولى تقصیر و کوتاهى از جانب امام نیست، بلکه از جانب مردم است که زمینه ظهور و تأسیس حکومت و اقتدار را فراهم نساختهاند. به همین جهت، امام ناچار شده در حال غیبت زندگى کند تا مقدمات و زمینه ظهور و قیام فراهم آید.
علاوه بر این، ما دلیل قاطعى نداریم که امام زمان در روزگار غیبت، در مسائل علمى و فرهنگى مربوط به دین و حل مشکلات سیاسى، اجتماعى مربوط به امّت اسلام، هیچ گونه دخالتى ندارد، بلکه مىتوان احتمال داد و حدس زد که در برخى مواقع ضرورى، مطالب و مسائل علمى را به طور مستقیم یا غیر مستقیم در اختیار بعض افراد یا گروهها قرار داده و بدهد، و در مواقع بحرانى، به یارى امت اسلام بشتابد و رهنمودهاى لازم را به صورت ناشناس در اختیار مسئولان مربوط قرار دهد. انجام دادن چنین کارهایى را نمىتوان نفى کرد.
علاوه بر فواید مذکور، به دو فایده مهم دیگر مىتوان اشاره کرد:
فایده اول، بقا و ادامه نسل انسان و عمران و آبادى زمین است. براى اثبات این مطلب، از دو گونه دلیل مىتوان استفاده کرد: نقلى و عقلى.
ادلّه نقلى: احادیث فراوانى داریم که وجود حجت و امام را براى بقاى نسل انسانها ضرورى دانسته و فقدان آن را موجب تخریب زمین و انقراض نسل انسان بیان کرده است. قبلًا، به بعضى از این گونه احادیث اشاره شد و تکرار آنها را در این جا لازم نمىدانیم.
ادلّه عقلى: در کتابهاى کلام و عقاید و فلسفه نیز بر ضرورت وجود انسان کامل، در همه زمانها، ادلهاى اقامه شده که ضرورت وجود حجت و امام را تأیید مىکند. تبیین این دلیل به ذکر مقدماتى نیاز دارد که در کتابهاى مربوط، تفصیلًا به اثبات رسیده است و این اوراق، جاى آنها نیست. ما، در این بحث، به ذکر خلاصه برخى از نتایج اثبات شده و لازم آنها اکتفا مىکنیم:
1. انسان، مرکّب است از بدن جسمانى و روح مجرّد ملکوتى. این دو، ترکیب یافته، و موجودى را به نام انسان تشکیل مىدهند. انسان، داراى دو مرتبه وجودى است. مرتبه اعلاى آن، جوهرى است مجرد و ملکوتى و باقى، و مرتبه پایین آن، مادى و جسمانى است. به همین جهت، حرکت و استکمال، برایش امکانپذیر مىشود.
2. انسان، در باطن ذات خود، در یکى از دو مسیر مىتواند حرکت کند:
یکى صراط مستقیم انسانیّت و پرورش صفات و کمالات انسانى و سیر و صعود الى الله، و دیگرى انحراف از صراط مستقیم انسانیت و پرورش صفات حیوانیت و سقوط در وادى هولناک درنده خویى. انتخاب هر یک از این دو مسیر، در اختیار خود انسان است.
3. آفرینش انسان و جهان، بىهدف و پوچ نیست، بلکه هدف، تکامل نفس انسان و سیر و صعود الى الله و نیل به سعادت نفسانى و اخروى بوده است.
4. انسان، در پیدا کردن صراط مستقیم انسانیت و حرکت باطنى به سوى کمال و سعادت واقعى، خودکفا نیست، بلکه در این جهت، به آفریدگار انسانها و رهنمود و کمک پیامبران نیاز دارد. به همین جهت گفته مىشود، الطاف الهى اقتضا دارد براى تأمین سعادت دنیوى و اخروى انسانها، برنامه لازم را به وسیله پیامبران برگزیدهاش ارسال دارد و در اختیار آنان قرار دهد.
احکام و قوانین دین، به همین منظور نازل شده و صراط مستقیم انسانیت و طریق سیر و سلوک الى الله نیز همین است.
عقاید حق، اخلاق نیک، اعمال صالح، از عوامل تکامل نَفْس هستند و سعادت اخروى انسان را فراهم مىسازند. چنان که عقاید باطل و اخلاق پست و ارتکاب گناه و کارهاى زشت، موجب سقوط و هلاکت انسان مىشوند.
5. مسیر حرکت نفسانى انسان، اعتبارى نیست، بلکه واقعى و حقیقى است. گوهر نفس انسان، در یک مسیر واقعى حرکت مىکند، حال یا به سوى منبع کمال حرکت مىکند و کاملتر مىگردد، یا از انسانیت دور مىشود و به سوى وادى تاریک حیوانیت رهسپار است.
از آن چه گذشت و این که هدف از آفرینش انسان، مسیر و صعود الى الله و تکامل نفسانى است، مىتوان نتیجه گرفت که باید همیشه در بین انسانها، انسان کاملى موجود باشد که در متن دین و صراط مستقیم انسانیت حرکت کند و مجموع عقاید حق و اخلاق پسندیده و عملهاى شایسته، در او به فعلیت رسیده و هدف آفرینش در وى تحقّق یافته باشد. چنین انسان ممتازى، به سوى کمال مطلق در حرکت است و همواره از افاضات الهى بهرهمند مىگردد، و دیگر انسانها را که در همین مسیر حرکت مىکنند، با جذبههاى باطنى خود به بالا مىبرد. و از افاضات الهى که پیوسته بر روح ملکوتى و مقام شامخ امامت نازل مىگردد، پیروانش را بهرهمند مىسازد.
چنین انسان ممتازى، غایت آفرینش انسان، و امام و پیشوا و قافله سالار انسانیت و حجت خدا خواهد بود. وجود او، موجب بقا و ادامه نسل انسانها و فقدان او، سبب انقراض نسل انسان و تخریب زمین مىگردد.
بنابراین، مىتوان گفت، مهمترین فایده وجود امام، بقاى نسل انسانهاست، و در ترتّب این اثر مهم، تفاوتى میان ظهور و غیبت او نیست.
در بعض احادیث، امام غایب، به خورشید پشت ابر تشبیه شده است:
سلیمان گفت: به جعفر صادق علیه السلام عرض کردم: «چگونه مردم از وجود امام غایب بهره مىبرند؟» فرمود: «همان گونه که از خورشید پشت ابر سود مىبرد».[67]
در توضیح حدیث مىتوان گفت: چنان که در علوم طبیعى و فلکیات به اثبات رسیده، خورشید، مرکز منظومه شمسى است و جاذبهاش حافظ زمین و آن را از سقوط نگه مىدارد، زمین را به دور خود مىچرخاند و شب و روز و فصول مختلف را به وجود مىآورد، نورش، روشنى بخش زمین و حرارتش، موجب حیات و زندگى انسانها و حیوانات و گیاهان است، و در ترتّب این آثار، بین ظهور آن در روز و غیاب آن در شب و به هنگام ابر، تفاوتى نیست.
فایده دوم، تقویت روح امید و انتظار فرج و آمادگى براى شرکت در برنامههاى عظیم و اصطلاحات جهانى حضرت مهدى علیه السلام است. برنامه اصلاحات جهانى مهدى موعود، عبارت است از: سرنگون کردن حکومت جباران و ریشه کن کردن ظلم و ستم براى همیشه؛ تأسیس حکومت واحد جهانى اسلام و گسترش عدل و داد؛ گسترش اسلام در جهان و غلبه آن بر سایر ادیان؛ محو کامل شرکت و کفر؛ اجراى کامل احکام و قوانین اسلام و ریشه کن کردن فقر و استضعاف.
با اندکى دقت، روشن مىشود که تحقق چنین امر مهمى بدون آمادگى همه جانبه امکانپذیر نیست. مخصوصاً، با توجه به این که این پیروزى عظیم با جنگ و جهاد به وجود مىآید، نه با معجزه، و با توجه به اوضاع کنونى جباران جهان و پیشرفت حیرتانگیز علوم و صنایع، به ویژه صنایع نظامى و کشتار جمعى، کسانى که واقعاً به مهدى موعود ایمان دارند و خواستار قیام و اصلاحات جهانى او هستند، باید خود را براى شرکت در چنین پیکار عظیمى آماده سازند. اولًا: خود را آن گونه بسازند که حضرت مهدى خواستار تحقّق آن در همه انسانهاست و ثانیاً: افکار اکثریت مردم جهان را براى پذیرش اسلام و حکومت واحد جهانى آماده سازند، و ثالثاً: سعى کنند در علوم و صنایع و به ویژه صنایع نظامى و تهیّه نیروى جنگى، عقب افتادگى خود را جبران کنند، بلکه برتر از دیگران باشند. این است معناى انتظار فرج که در احادیث آمده است. همین را مىتوان به عنوان یکى از فواید ایمان به وجود امام غایب به شمار آورد.
[60]. بحارالإنوار، ج 51، ص 346.
[61]. رجال مامقانى، ج 1، ص 30.
[62]. بحارالأنوار، ج 51، ص 349.
[63]. همان، ص 355.
[64]. همان، ج 51، ص 360.
[65]. همان، ص 360- 361.
[66]. إثبات الهداه، ج 7، ص 69: إسحاق بن عمّار، قال: سمعت أبا عبدالله علیه السلام یقول:« للقائم غیبتان: أحدهما طویلة والأُخرى قصیرة، فالأولى یعلم بمکانه فیها خاصّة من شیعته وأمّا الأخرى فلا یعلم بمکانه فیها إلّا خاصّة موالیه فی دینه».
[67]. بحارالأنوار، ج 52، ص 92: قال سلیمان: فقلت لجعفر صادق علیه السلام:« کیف ینتفع الناس بالحجّة الغائب المستور؟». قال:« کما ینتفعون بالشمس إذا سرّها السحاب».