جریان نصب و عزل آیت‌الله منتظری
جریان انتخاب آقای منتظری به قائم‌مقامی، علل و انگیزه های این عمل، سیر قانونی آن در مجلس خبرگان، پیشنهاددهندگان، اظهارنظرهای گسترده‌ی نمایندگان، و در نهایت پیامدهای خوب یا بد این حادثه، نیاز به یک سری بحثهای طولانی دارد که در این زمان و در این فرصت کوتاه امکانش نیست و ضرورتی هم ندارد. ولی با توجه به اینکه خوانندگان انتظار دارند به مقدار مقدور در جریان این حادثه قرار گیرند، به طور سربسته و کوتاه به برخی از آن حوادث اشاره خواهیم کرد.
این انتخاب در سال 1364 و در دوره‌ی اول مجلس خبرگان انجام گرفت. جریان از اینجا شروع شد: در جلسه‌ی چهارم اجلاسیه‌ی خبرگان، در تیرماه 1364، پیرو نطق قبل از دستور یکی از خبرگان، طرحی به امضای جمعی از خبرگان تقدیم مجلس شد. متن طرح از این قرار بود:
«بسمه‌تعالی، مجلس خبرگان جهت پیش بینی از حوادث ناگوار، آمادگی کامل برای روز نیاز، و به دلیل وضعیت آرام فعلی در محضر حیات مبارک ولی امر، حضرت امام امت، در مورد شناسایی رهبر آینده، بین فقهای حائز شرایط اصل پنجم و یکصدونهم قانون اساسی، برای مرجعیت و رهبری، بررسی و حداکثر در اجلاس آینده، به‌صورت الاولی فالاولی، به تفاهم رسیده و تصویب کنند، تبصره: در صورت تصویب، مجلس خبرگان، مصوبات را به نظر مبارک امام مدظله‌العالی برسانند».[1]
طرح مذکور به‌وسیله‌ی هیئت‌رئیسه قرائت شد، و در جلسه‌ی پنجم و ششم و هفتم و هشتم همین اجلاس به تفصیل مورد بحث و گفتگوی نمایندگان قرار گرفت. خبرگان به‌طور مفصل و دقیق در اطراف آن اظهارنظر کردند. اصل ضرورت این اقدام بر همگان روشن بود ولی در تعیین مصداق آن و راه شناخت او و زمان مناسب برای این انتخاب مهم، اختلاف‌نظرهایی وجود داشت. ولی در طول همه‌ی جلسات، همواره از آقای منتظری به‌عنوان شایسته ترین فرد برای تصدی این مقام نام برده میشد. بحثها طولانی و بسیار جدی بود و اوقات چهار جلسه‌ی چهار ساعته را اشغال کرد. در کیفیت رأی گیری و انتخاب، دو نظر کلی وجود داشت: جمعی اظهار عقیده می‌کردند که چون در بین علما و فقهای موجود آقای منتظری شایسته ترین فرد میباشد، باید هر چه زودتر در جلسه مطرح و در‌باره اش رأی گیری شود. شخصیتهای بزرگ خبرگان نیز همین عقیده را داشتند و دربارهی آن اصرار میورزیدند، ولی جمعی دیگر با اینکه آقای منتظری را شایسته ترین فرد میدانستند اما عجله در این انتخاب را به مصلحت نمیدانستند و می‌گفتند اگر با عجله ایشان را انتخاب کنیم امکان دارد افراد مغرض، خبرگان را متهم سازند که با وجود این همه فقیه و حتی مرجع تقلید بالفعل در قم و سایر شهرستان‌ها، شایستگی آنها را نادیده گرفته و بدون تحقیق و بر طبق دلخواهشان آقای منتظری را بدین مقام برگزیدند. به‌علاوه ممکن است این عمل موجب رنجش بعضی علما را فراهم سازد. و چنین کاری به مصلحت نظام نیست. طرفداران هر یک از این دو نظر در تأیید نظر خود بحثهای طولانی و خسته‌کننده داشتند. ولی در نهایت به تأیید اکثریت رسید که تصمیم نهایی در این‌باره به اجلاسیه‌ی فوق العاده ای که قرار شد دو سه ماه بعد تشکیل شود موکول گردید. در همین جلسه شش نفر از خبرگان انتخاب شدند و مأموریت یافتند تا اجلاس فوق العاده‌ی آینده، به طور دقیق و گسترده دربارهی همه‌ی کسانی که در مظان شایستگی برای تصدی مقام رهبری هستند تحقیق و بررسی کنند و نتیجه‌ی تحقیقاتِ خود را جهتِ طرح در اجلاس آینده آماده سازند. بدینصورت اجلاسیه‌ی سوم به پایان رسید.
گفتنی است که در همین اجلاس و در همین مسئله طرحی از طرف جمعی از خبرگان پیشنهاد شد. متن طرح چنین است:
«بسم الله الرحمن الرحیم. خبرگان امت به موجب تکلیف مصوبه‌ی روز 24/4/64 ـ مجلس خبرگان و به‌عنوان مقدمه‌ی عقلیه‌ی لازم برای عمل به اصل 107 قانون اساسی فقیه عالی‌قدر و مجاهد حضرت آیت‌الله منتظری دامت برکاته را به عنوان مصداق قسمت دوم ذیل اصل مزبور تعیینمیکنند.»
در جلسه‌ی مورخ 26/ مرداد/64 فوریت طرح به تصویب اکثریت خبرگان رسید. با اقدام برخی از خبرگان طرح مذکور در خارج جلسه به امضای اکثریت خبرگان رسید. بعضی خبرگان همین طرح را بدون قید، امضا کردند. ولی چند نفر آن را با اضافه‌ی قید «معظم له مصداق قسمت اول اصل 107 میباشد» امضا کردند که سند آن موجود است.
خبرگان در پایان همین اجلاس خدمت امام رسیدند و حضرت امام برای آنان سخنرانی کرد، ولی در رابطه با انتخاب آقای منتظری نفیاً و اثباتاً سخنی نداشت.
[1]. مشروح مذاکرات، اجلاسیه سوم، ص 222