عیسی کلمه خدا
کلمه در قرآن، در چند آیه به حضرت عیسی علیه‌السلام نیز اطلاق شده است.
قرآن می‌فرماید:
« فَنادَتْهُ المَلائِکةُ وَهُوَ قائِمٌ یصَلّی فِی الِمحْرابِ أَنَّ اللّهَ یبَشِّرُک بِـیحْیی مُصَدِّقاً بِکلِمَةٍ مِنَ اللّهِ وَسَیداً وَحَصُوراً وَنَبِـیاً مِنَ الصّالِحِـینَ »؛[57]
هنگامی که زکریا در محراب مشغول نماز بود فرشتگان ندایش دادند: که خدا تورا به یحیی بشارت می‌دهد و او کلمه خدا را تصدیق می‌کند و او آقا و پارسا و پیامبری از صالحان است.
اکثر مفسران کلمه یادشده در آیه را به عیسی تفسیر کرده‌اند.
در آیه دیگر می‌فرماید:
« إِذْ قالَتِ الْمَلائِکةُ یا مَرْیمُ إِنَّ اللّهَ یبَشِّرُک بِکلِمَةٍ مِنْهُ اسْمُهُ الْمَسِـیحُ عِـیسَی ابْنُ مَرْیمَ وَجِـیهاً فِی الدُّنْیا وَالاْخِرَةِ وَمِنَ الْمُقَرَّبِـینَ »؛[58]
فرشتگان گفتند: «ای مریم! خدا تو را به کلمه خود بشارت می دهد، نام او مسیح، عیسی پسر مریم است. در دنیا و آخرت آبرومند و از مقربان است.»
در این آیه نیز «کلمه» اطلاق بر حضرت عیسی علیه‌السلام شده و او را کلمه خدا می‌داند. در آیه دیگر می‌فرماید:
« یا أَهْلَ الکتابِ لا تَغْلُوا فِی دِینِکمْ وَلا تَقُولُوا عَلَی اللّهِ إِلاّ الحَقَّ إِنَّما المَسِـیحُ عِـیسی ابْنُ مَرْیمَ رَسُولُ اللّهِ وَکلِمَتُهُ أَلْقاها إِلی مَرْیمَ وَرُوحٌ مِنْهُ »؛[59]
ای اهل کتاب، در دین خویش غلو مکنید و درباره خدا جز سخن حق مگویید، همانا که مسیح، عیسی پسر مریم پیامبر خدا و کلمه او بود که به سوی مریم افکند، و روحی از خدا بود.
در این آیه نیز حضرت عیسی علیه‌السلام به عنوان کلمه خدا معرفی شده، لیکن با این توصیف که به سوی مریم القا شده است. معلوم می‌شود کلمه بودن مسیح به‌گونه‌ای است که می‌تواند مانند قول و گفتار به مادرش، مریم القا و ابلاغ شود.
از یکی از آیات دیگر قرآن، نوع این کلمه بهتر روشن می‌شود:
قرآن می‌فرماید:
« قالَتْ رَبِّ أَنّی یکونُ لِی وَلَدٌ وَلَمْ یمْسَسْنِی بَشَرٌ قالَ کذ لِک اللّهُ یخْلُقُ ما یشاءُ إِذا قَضی أَمْراً فَإِنَّما یقُولُ لَهُ کنْ فَیکونُ »؛[60]
مریم گفت: «پروردگارا! چگونه من فرزنددار می‌شوم در حالی که بشری به من دست نزده است؟» گفت: «بدین‌سان که خدا هرچه را بخواهد می‌آفریند. چون اراده چیزی کند به آن می‌گوید: موجود شو، پس موجود می‌شود.»
از این آیه استفاده می‌شود که کلمه‌ای که به مریم القا شده لفظ «کن» بوده که از جانب خدا صادر شده بود و در اثر این کلمه تکوینی به‌طور غیرطبیعی نطفه عیسی در رحم مریم انعقاد یافته و مریم آبستن شده است. در آیه دیگر همین مطلب با صراحت بیشتری ذکر شده است.
« إِنَّ مَثَلَ عِـیسی عِنْدَ اللّهِ کمَثَلِ آدَمَ خَلَقَهُ مِنْ تُرابٍ ثُمَّ قالَ لَهُ کنْ فَیکونُ »؛[61]
مَثَل عیسی نزد خدا همچون آدم است که او را از خاک بیافرید، به او گفت: «موجود شو!»، پس موجود شد.
معلوم می‌شود حضرت عیسی و حضرت آدم در این جهت اشتراک داشته‌اند که به‌طور غیرطبیعی و به امر خدای متعال (کن) به وجود آمده‌اند، و مراد از کلمه‌ای که به مریم القا شده همین کلمه «کن» است. و اگر خود مسیح نیز کلمه نامیده شده بدین‌جهت است که اسم سبب (کن) را بر مسبّب (عیسی) نهاده‌اند. چون به امر خدا ایجاد شده به عنوان کلمه خدا معرفی شده است. البته همه موجودات به امر خدا ایجاد شده و می‌شوند، لیکن حضرت عیسی علیه‌السلام امتیازی دارد که بدون پدر و به امر مستقیم خدا به وجود آمده است. مانند حضرت آدم که بدون پدر و مادر و صرفاً به امر خدا به وجود آمده است.
شیخ اسماعیل حقی در تفسیر آیه می‌نویسد:
عیسی به وسیله کلمه خدا و امر «کن» بدون وساطت پدر و نطفه به وجود آمد. گرچه همه موجودات به وسیله کلمه «کن» خدا به وجود می‌آیند، لیکن با وسایط، زیرا امر «کن» اولاً به پدران تعلق می‌گیرد، بعد از آن به فرزندان. اما در مورد حضرت عیسی علیه‌السلام این چنین نبود، بلکه مستقیماً به خود او در رحم مریم تعلق گرفت، بدون این که پدری داشته باشد. پس عیسی با کلمه «کن» به وجود آمد. و «کن» کلمه خداست که به مریم القا شده و به همین جهت عیسی کلمه نامیده شده است.[62]
محمد رشیدرضا نیز در تفسیر آیه می‌نویسد:
گرچه همه موجودات به وسیله کلمه تکوینی «کن» خدا موجود می‌شوند، و این موضوع اختصاصی به عیسی ندارد، لیکن چون اشیاء عادتاً به اسبابشان نسبت داده می‌شوند، و در مورد تکوین حضرت عیسی اسباب عادی آن یعنی تلقیح نطفه مرد در رحم مادر و امتزاج آن با نطفه مادر، وجود نداشت، این تکوین به کلمه خدا نسبت داده شده، و «کلمه» به حاصل آن اطلاق شده تا بدین نکته اشاره نماید، یا این که کلمه از جهت مبالغه، بر حاصل و مسبب آن اطلاق شده است.[63]
خلاصه این که مراد از کلمه یادشده در آیات، حضرت عیسی علیه‌السلام است. و وجه تسمیه این است که به وسیله اعجاز و با کلمه «کن» تکوینی خدای متعال، و بدون پدر تحقق یافته است. و به همین جهت در آیه 171 سوره نساء از ضمیر مؤنث استفاده شده و گفته: «القاها» که ضمیر به کلمه برمی‌گردد که مؤنث لفظی است. و در آیه 45 سوره آل عمران از ضمیر مذکر استفاده شده و گفته: «اسمه المسیح» که ضمیر به کلمه برمی‌گردد به اعتبار این که مذکر معنوی است، یعنی ولد.
علامه طباطبائی نیز کلمه مذکور در آیات را همین گونه تفسیر کرده است.[64]
مفسران در تفسیر آیات احتمالات دیگری را نیز ذکر کرده‌اند که با ظاهر آیات چندان تناسبی ندارد.[65]
از آنچه گفته شد، استفاده می‌شود که استعمال «کلمه» در حضرت عیسی علیه‌السلام مجاز است.
کلمه در مسیحیت
در اناجیل، کلمه بر حضرت عیسی اطلاق شده است. در انجیل یوحنا چنین آمده:
در ابتدا بود کلمه، و کلمه بود نزد خدا، و خدا همان کلمه است. این بود همیشه نزد خدا، همه چیز از آن پیدا شده و از غیر آن پیدا نشده چیزی از آنچه پیدا شده. و به سبب آن یافت شد حیات، و حیات نور مردم است، و نور تابید در ظلمت و ظلمت نیافت نور را. انسانی فرستاده شد از جانب خدا که نام او یوحنا بود، آمد به جهت گواهی دادن برای نور تا ایمان آورند همه مردم به نور، و یوحنا نبود نور، بلکه آمد تا گواهی دهد برای نور، نور حقیقی کسی است که روشنی دهد هرکسی را که آید به عالم، در عالم بود و عالم از او پیدا شد و عالم او را نشناختند، آمد به جانب مخصوصان خود و او را قبول نکردند؛ و داد به جماعتی که او را قبول کردند سلطنتی که پسران خدا شوند و ایمان آورند به نام او. و نبودند ایشان از خون و نه گوشت و نه از خواهش مردی، لیکن از خدا زاییده شدند، و کلمه بدن شد و فرود آمد در میان او دیدیم بزرگواری او را مانند بزرگواری فرزند یگانه که از پدر به وجودآید و پر باشد از نعمت و راستی. یوحنا گواهی داد برای او و فریاد کرد و گفت: این است کسی که گفتم که بعد از من می‌آید و پیش از من است، زیراکه از من قدیم‌تر است و از پری او ما همگی گرفتیم و نعمتی به عوض نعمتی، زیراکه دین و کتاب به موسی داده‌شد و نعمت و راستی برای یسوع مسیح لازم شده.[66]
مسیحیان، «کلمه» مذکور در عبارت یادشده را به عیسی تفسیر کرده‌اند.
در کتاب قاموس مقدس می‌نویسد:
قصد از کلمه، خداوند ما عیسی مسیح می‌باشد.[67]
عبارت انجیل را این گونه تفسیر می‌کنند تا با عقیده تثلیث سازگار باشد. لیکن با دقت در عبارت انجیل، می‌توان احتمال داد که مراد، همان چیزی است که قرآن درباره کلمه بودن حضرت عیسی گفته است. می‌توان گفت: مراد از کلمه، همان امر تکوینی خدای متعال، یعنی «کن» می‌باشد. بنابراین «کلمه» به معنای ایجاد و یکی از صفات خدا می‌شود که قبل از اشیا تحقق داشته و منشأ صدور موجودات است. و همین امر است که در عیسی تحقّق یافته، زیرا آبستن شدن مریم به عیسی از طرق عادی و به وسیله شوهر نبوده بلکه به صورت اعجاز، و صرفاً با امر «کن» خدای متعال تحقق یافته، و به همین جهت کلمه خدا نامیده شده است.
[57]. آل عمران( 3) آیه 39
[58]. آل عمران( 3) آیه 45
[59]. نساء( 4) آیه 171
[60]. آل عمران( 3) آیه 47
[61]. آل عمران( 3) آیه 59
[62]. تفسیر روحالبیان، ج 2، ص 328
[63]. تفسیر المنار، ج 3، ص 304
[64]. المیزان، ج 3، ص 210
[65]. المیزان، ج 3، ص 209؛ تفسیر کبیر، ج 8، ص 35؛ المنار، ج 3، ص 304
[66]. انجیل یوحنا، فصل اول، باب اول
[67]. قاموس کتاب مقدس، ص 735، کلمه