نقش عقل در شناخت اخلاق
در باطن نفس انسان نیرویى نهفته است که اگر درست به کار گرفته شود اخلاق خوب را مىشناسد و التزام به آنها را به صلاح جامعه و از کمالات نفسانى خود مىداند. اخلاق زشت را نیز مىشناسد و ارتکاب آنها را به زیان زندگى دنیوى و نفسانى خود و جامعه مىداند و اجتناب از آنها را لازم مىشمارد. این نیروى ارزشمند، عقل عملى یا وجدان اخلاقى نامیده شده است. قرآن کریم این شناخت را از امور فطرى و ارتکازى انسانها مىداند که در آفرینش ویژه آنها نهاده شده است.
در قرآن مىگوید: سوگند به نفس و آن که نیکویش بیافرید، و نابهنجاریها و پرهیزکاریها را به او الهام کرد پس آن که جان خود را پاکیزه داشت رستگار شد و آن کس که آن را آلوده ساخت زیان دید. «1»
این نیروى ارزشمند در همه انسانها، کم یا بیش وجود دارد و مىتواند مورد استفاده قرار گیرد، البته در شرایط عادى و در صورتى که در اثر غلبه غرایز حیوانى نور عقل خاموش نشده باشد. متأسفانه بعضى انسانها آن چنان تسلیم غرایز حیوانى خود، مانند: خود خواهى، خودپسندى، حبّ جاه و مقام، حرص و زیادهطلبى، شهوت و غضب، کینه توزى و انتقامجویى، مىشوند که انسانیت خود را فراموش مىکنند و به صورت حیوانى درنده و هوسباز در مىآیند، و نور فطرت آنها خاموش مىگردد؛ به طورى که ارزشها و ضد ارزشها را درک نمىکنند بلکه گاهى ضد ارزشها را ارزش مىپندارند. و از همین روى بشر همواره به راهنمایىهاى انسانهاى برگزیده و معصوم نیاز دارد تا فطرتش را بیدار سازند و در شناخت ارزشها و ضد ارزشها یاریش کنند.
این انسانهاى برگزیده پیامبران و امامان معصوماند. ائمه اطهار علیهم السلام چون عقولشان کامل و از گناه و خطا معصوم بودند، ارزشهاى اخلاقى را به خوبى درک مىکردند و از آثار دنیوى و اخروى آنها به خوبى آگاه بودند، خود بدانها عمل مىکردند و دیگران را نیز بدان سوى دعوت مىنمودند. ضد ارزشها و صفات زشت را نیز به خوبى مىشناختند و آثار بد دنیوى و اخروى آنها را با چشم باطن مشاهده مىنمودند خود از آنها اجتناب مىکردند و دیگران را نیز از ارتکاب آنها برحذر مىداشتند. بنابراین مىتوان عقل عملى و وجدان اخلاقى را به عنوان یکى از منابع علوم اخلاقى امامان معرفى کرد که علاوه بر قرآن و احادیث که از پیامبر به آنان رسیده بود، در معرفى اخلاق نیک و بد از آن استفاده مىکردند. هزاران حدیث اخلاقى که در کتب حدیث ثبت شده مىتواند از این منبع غنى و معصوم سرچشمه گرفته باشد.
(1). شمس، آیه 7- 10: «وَنَفْسٍ وَما سَوّاها* فَأَلْهَمَها فُجُورَها وَتَقْواها* قَدْ أَفْلَحَ مَنْ زَکّاها* وَقَدْ خابَ مَنْ دَسّاها».