ارث زن در اسلام
زن و مرد از نظر اسلام حقوق متساوی دارند؛ از جمله، در حقّ کارکردن و کسب مال و تملک و در اصل توارث اشتراک دارند. زن و مرد از یکدیگر ارث می‌برند.
قرآن می‌فرماید: مردان از هر چه پدر و مادر و خویشاوندان به ارث می‌گذارند نصیبی دارند. و زنان از آنچه پدر و مادر و خویشاوندان به ارث می‌گذارند، چه اندک باشد چه بسیار، ارث می‌برند، نصیبی معین.[615]
در آیه مذکور تصریح شده که زنان نیز مانند مردان ارث می‌برند و سهم معینی دارند.
آیات ارث در زمانی نازل شد که زن در جهان به‌ویژه در میان اَعراب جاهلیت ارج و مقامی نداشت. مردان جاهلیت از خبر دختردار شدن شرمنده می‌شدند و چه بسا دختران بی‌گناه را زنده به گور می‌کردند.
اموال مرده فقط به پسران یا پسر ارشد می‌رسید و دختران از ارث محروم بودند، مگر این‌که پدر در وصیت خود چیزی برای دختران تعیین کرده باشد، یا برادر بر اثر ترحم چیزی به خواهرانش بدهد. به همین دلیل وقتی آیه ارث نازل شد و برای زنان نیز سهم الارثی تعیین کرد، بعضی مردم از تشریع چنین حکمی تعجب کردند.
امام فخر رازی در شأن نزول آیه نوشته: ابن عباس نقل می‌کند: اوس‌بن ثابت انصاری وفات کرد و سه دختر و یک زن به جای گذاشت. پس دو نفر از پسرعموهای او به نام‌های سوید، و عرفجه، که وصی بودند، همه اموال او را بردند. همسر اوس خدمت رسول خدا(ص) رسید و قصه را تعریف کرد و گفت: دو وصی اوس اصلاً چیزی به من و دخترانم ندادند. رسول خدا(ص) فرمود: به خانه‌ات برگرد تا ببینم خدا چه دستوری می‌دهد. بعد از آن، آیه فوق نازل شد، و دلالت دارد که مردان و زنان هر دو ارث می‌برند.[616]
آری، اسلام در چنین زمانی با تشریع توارث زن، به او شخصیت داد و او را در ردیف مرد محسوب داشت. ولی در تشریعات اسلامی سهم الارث زن نصف سهم الارث مرد معین شده است.
قرآن می‌گوید: خدا درباره فرزندانتان سفارش می‌کند که سهم ارث پسر اندازه سهم دو دختر است. و اگر دختران بیش از دو نفر باشند، دو سوم میراث از آنان است. و اگر یک دختر بود، نصف میراث را می‌برد، و اگر مرده فرزند دارد هر یک از پدر و مادر یک ششم میراث را می‌برد. و اگر فرزندی نداشت و وارث او پدر و مادر بودند، مادر یک سوم دارایی را می‌برد. اما اگر برادرانی داشته باشد، مادر یک ششم اموال را می‌برد، پس از عمل به وصیت و ادای دین شما نمی‌دانید که پدران و پسرانتان کدام یک برای شما سودمندتر هستند. این حکمِ خداست که دانا و حکیم است.[617]
از نظر اسلام، پسر دو برابر دختر از والدین، و برادر دو برابر خواهر از یکدیگر، و شوهر دو برابر زن از یکدیگر ارث می‌برند مگر در مورد پدر و مادر مرده که اگر هنگام مرگ فرزندشان زنده باشند، هر یک، یک ششم از مال مرده را بالسّویه ارث می‌برد.
پرسش:
بر قانون ارث اشکال کرده و گفته‌اند:
چرا سهم الارث زن نصف سهم الارث مرد تعیین شده است؟ آیا این ستم و تبعیض نیست؟
پاسخ:
در جواب می‌توان گفت: مسئله سهم الارث زن و مرد و تفاوت بین آن‌ها را نباید از سایر قوانین و مقررات مربوط به آنان جدا کرد و جداگانه درباره آن بحث و داوری کرد. درست است که اسلام در مورد ارث در بین زن و مرد تفاوت گذاشته است ولی این تفاوت از روی واقع نگری و مسئولیت‌های اقتصادی است که برعهده مرد نهاده شده است. در قانون اسلام مرد باید چیزی را به عنوان مَهر به همسر خود تقدیم کند. کلّیه مخارج زن و فرزندان نیز برعهده او است. بدین جهت ناچار باید با جدّیت کار کند و تمام هزینه‌های زندگی را فراهم سازد. اما زن به کار کردن و پرداخت هزینه زندگی ملزم نیست، حتی اگر اموالی داشت مجبور نیست آن‌ها را صرف زندگی کند، بلکه می‌تواند برای خود ذخیره سازد. اموالی را که با کسب و کار، یا مَهر یا هِبه، یا ارث یا هر راه مشروع دیگری به دست آوَرد به خودش تعلق دارد و می‌تواند همه را ذخیره کند.
برخلاف مرد که شرعا و قانونا ناچار است علاوه بر مَهر تمام هزینه‌های زندگی خود و همسر و اعضای خانواده را تأمین کند.
بنابراین، زن در کلّیه اموال شوهر، و از جمله ارثی که نصیب او شده شریک است و به طور غیرمستقیم در اختیار او قرار می‌گیرد. در صورتی که سهم الارث زن می‌تواند دست نخورده برایش باقی بماند. چون چنین بوده، اسلام خواسته با تشریع قانون ارث، به مرد کمک کند.
با توجه به مطالب مذکور آیا می‌توان گفت: زن در ارث مورد تبعیض قرار گرفته است؟ اگر با دیده انصاف بنگرید، تصدیق خواهید کرد که نه تنها به زن ستم نشده بلکه از او جانب‌داری هم شده است. احادیث نیز به همین علت اشاره کرده‌اند.
امام رضا(ع) فرمود: ارث زن نصف ارث مرد است، زیرا زن وقتی شوهر کرد از مرد می‌گیرد ولی مرد موظف است بدهد و به همین دلیل سهم الارثش بیشتر شده است. علت دیگر این‌که: زن عیال مرد و نفقه‌خوارِ اوست. اما بر زن واجب نیست مخارج شوهر را بپردازد، و هنگام احتیاج به او کمک کند، به همین سبب سهم الارث مرد بیشتر شده است. و در همین باره است که خدای متعال می‌فرماید: « الرِّجالُ قَوّامُونَ عَلَی النِّساءِ بِما فَضَّلَ اللّهُ بَعْضَهُمْ عَلی بَعْضٍ وَبِما أَنْفَقُوا مِنْ أَمْوالِهِمْ ».[618]
هشام بن سالم نقل کرده که ابن ابی‌العَوْجاء به اَحوَل گفت: چرا در ارث، زنِ ضعیف یک سهم ببرد ولی مرد ثروتمند دو سهم؟ هشام می‌گوید: من همین سؤال را از امام صادق(ع) کردم، در جواب فرمود: بر زن دیه عاقله و پرداختِ نفقه و جهاد، و مسئولیت‌های دیگر نیست اما چنین هزینه‌هایی بر مرد واجب می‌شود. و به همین جهت در ارث، مرد دو سهم می‌برد ولی زن یک سهم.[619]
بیندیشید و پاسخ دهید
1. آیات ارث در چه اوضاع و شرایطی نازل شد؟
2. در تشریع اسلام سهم الارث زن چه اندازه است؟
3. علت این‌که سهم الارث زن نصف مرد است چیست؟
4. آیا به زن در قانون ارث ستم شده است؟
[615] . « لِلرِّجالِ نَصِـیبٌ مِمّا تَرَک الوالِدانِ وَالأَقْرَبُونَ وَلِلنِّساءِ نَصِـیبٌ مِمّا تَرَک الوالِدانِ وَالأَقْرَبُونَ مِمّا قَلَّ مِنْهُ أَوْ کثُرَ نَصِـیباً
مَفْرُوضاً »؛ نساء، آیه 7.
[616] . تفسیر کبیر، ج 9، ص 194.
[617] . « یوصِـیکمُ اللّهُ فِی أَوْلادِکمْ لِلذَّکرِ مِثْلُ حَظِّ الأُنثَیینِ فَإِن کنَّ نِساءً فَوْقَ اثْنَتَینِ فَلَهُنَّ ثُلُثا ما تَرَک وَ إِنْ کانَتْ واحِدَةً فَلَها
النِّصْفُ وَلِأَبَوَیهِ لِکلِّ واحِدٍ مِنْهُما السُّدُسُ مِمّا تَرَک إِنْ کانَ لَهُ وَلَدٌ فَإِنْ لَمْ یکنْ لَهُ وَلَدٌ وَوَرِثَهُ أَبَواهُ فَلِأُمِّهِ الثُّلُثُ فَإِنْ کانَ لَهُ إِخْوَةٌ فَلِأُمِّهِ السُّدُسُ مِنْ بَعْدِ وَصِـیةٍ یوصِی بِها أَوْ دَینٍ آباؤُکمْ وَأَبْناؤُکمْ لا تَدْرُونَ أَیهُمْ أَقْرَبُ لَکمْ نَفْعاً فَرِیضَةً مِنَ اللّهِ إِنَّ اللّهَ کانَ عَلِـیماً حَکـیماً »؛ نساء، آیه 10.
[618] . ابن سنان عن الرّضا علیه‌السلام قال: عِلَّة إعطاء النِّساء نِصفَ ما یعطَی الرِّجال مِنَ المیراث لأنّ المرأة إذا تزوّجت أخذت و
الرِّجُل یعطی، فلذلک وفّر علی الرّجال، و علّة اُخری فی إعطاء الذکر مثلی ما تُعطَی الأُنثی لأنّ الأُنثی فی عیال الذکر إن احتاجت، و علیه أن یعولها، و علیه نفقتُها و لیس علی المرأة أن تعول الرّجل و لا تُؤخَذُ بنفقتُه إن احتاج، فوفّر علی الرَّجُل لذلک و ذلک قول اللّه عز وجل: « الرِّجالُ قَوّامُونَ عَلَی النِّساءِ بِما فَضَّلَ اللّهُ بَعْضَهُمْ عَلی بَعْضٍ وَبِما أَنْفَقُوا مِنْ أَمْوالِهِمْ »؛بحارالانوار، ج 104، ص 326.
[619] . هشام بن سالم قال: إنّ أبی العَوْجاء قالَ لِلْأحول: ما بالَ المرأة الضّعیفة لَها سَهم واحد و للرَّجُل القوی المؤسر سهمان؟
قال: فذکرت ذلک لأبیعبداللّه علیه‌السلام فقال: إنّ المرأة لیسَ علیها عاقلة وَلا نفقة و لا جهاد ـ و عدّد أشیاء غیر هذا ـ و هذا عَلَی الرِّجال. فِلِذلِک جُعِلَ لَهُ سَهمانِ وَلَها سَهْمٌ؛ بحارالانوار، ج 104، ص 327.