اخلاص
مقام اخلاص یکی از عالی‌ترین مراحل تکامل و سیروسلوک است. در اثر اخلاص، قلب، مرکز تابش انوار الهی می‌گردد و حکمت و دانش از قلب بر زبان جاری می‌شود.
رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله فرمود: هرکس که چهل روز خالص و فارغ برای خدا شد، چشمه‌های حکمت از قلبش بر زبانش جاری می‌گردد[35].
حضرت امیر المؤمنین علیه السّلام فرمود: کجایند کسانیکه اعمالشان را برای خدا خالص می‌کنند و قلوبشان را برای اینکه مورد توجه خدا قرار گیرد پاک می‌سازند[36].
حضرت زهرا علیهاالسّلام فرمود: هرکس که خالص عبادتش را به سوی خدا بفرستد خدا نیز بهترین مصلحت را برایش نازل می‌گرداند[37].
حضرت علی علیه السّلام فرمود: قلوب پاک بندگان، مواضع نظر خدای سبحان می‌باشند، پس هرکس که قلبش را پاک ساخت موردنظر خدا قرار خواهد گرفت[38].
رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله از جبرئیل نقل کرده که او هم از خدای متعال روایت نموده که فرمود: اخلاص سرّی است از اسرار من که در قلب هرکس که او را دوست بدارم ودیعه می‌گذارم[39].
اخلاص دارای مراتب و درجاتی است، اقل مرتبه‌اش این است که انسان عبادت‌هایش را از شرک و ریا و خودنمایی خالص نماید و فقط برای خدا انجام دهد. این مقدار از اخلاص، شرط صحت عبادت می‌باشد و بدون آن، تقرب حاصل نمی‌شود. ارزش عمل به نیت پاک و اخلاص از شرک و ریاء است.
رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله فرمود: خدا به صورت و عمل شما نگاه نمی‌کند بلکه به قلبهای شما نظر می‌کند[40].
حضرت صادق علیه السّلام فرمود: خدای متعال می‌فرماید: من بهترین شریک هستم هرکس که دیگری را در عمل شریک قرار دهد (همه را به او واگذار می‌کنم) من قبول نمی‌کنم مگر عمل خالص را[41].
حضرت صادق علیه السّلام فرمود: خدای متعال، مردم را در قیامت برطبق نیت‌هایشان محشور می‌کند[42].
امیر المؤمنین علیه السّلام فرمود: خوشا به احوال کسی که عبادت و دعایش را فقط برای خدا انجام دهد و قلبش را به آنچه چشمش می‌بیند مشغول نسازد. و به واسطه آنچه به گوشش می‌رسد ذکر خدا را فراموش نکند و به چیزی که به دیگری داده شده محزون نگردد[43].
حضرت علی علیه السّلام فرمود: اخلاص در عمل از علائم سعادت است[44].
عبادتی مورد قبول خدای متعال قرار می‌گیرد و سبب قرب و کمال می‌شود که از هرگونه ریا و خودخواهی و خودنمائی خالص بوده، فقط و فقط برای خدا انجام بگیرد. معیار قبول و ارزش عمل، اخلاص است. هرچه اخلاص بیشتر باشد عمل نیز کاملتر و ارزشمندتر خواهد بود. عبادت‌کنندگان چند دسته‌اند:
دسته اول، کسانی که به خاطر خوف از عذاب الهی و آتش دوزخ خدای را عبادت می‌کنند.
دسته دوم، به امید نیل به نعمتهای بهشتی و ثوابهای اخروی از اوامر و نواهی الهی اطاعت می‌کنند. اینگونه مقاصد ضرری به صحت عمل نمی‌زند. عمل اینان درست است و موجب تقرب و ثواب می‌شود. زیرا قرآن و احادیث برای ارشاد و هدایت مردم غالبا از این دو روش استفاده نموده‌اند. بعلاوه خود پیامبر اکرم و ائمه اطهار علیهم السّلام و اولیاء الهی نیز از عذابهای خدا می‌ترسیدند و جزع و فزع می‌کردند و به بهشت و نعمتهای آن اظهار اشتیاق و امیدواری می‌نمودند.
دسته سوم، کسانی هستند که به شکرانه نعمتهای خدا او را پرستش می‌کنند. چنین قصدی نیز با اخلاصی که شرط قبولی اعمال است منافات ندارد. لذا در احادیث برای ترغیب مردم به اطاعت، نعمتهای الهی را یادآور می‌شود تا به پاس آنها از اوامرش اطاعت نمایند. حتی خود پیامبر و ائمه اطهار نیز گاهی برای توجیه در جدیت در عبادت می‌فرمودند: افلا اکون عبدا شکورا.
گرچه عمل این سه گروه مورد قبول واقع می‌شود لیکن عمل دسته سوم از امتیاز و ارزش بیشتری برخوردار می‌باشد. چون اخلاص بیشتری دارند.
امیر المؤمنین علیه السّلام فرمود: کسانی که خدا را عبادت می‌کنند سه دسته‌اند: گروهی برای نیل به ثوابهای اخروی خدای را عبادت می‌کنند، این روش تجارت‌پیشه‌گان است. دسته دیگر، به جهت ترس از عذاب عبادت می‌نمایند و چنین عبادتی نظیر اطاعت بردگان است. دسته سوم، به شکرانه نعمتهای الهی عبادت می‌کنند و این، عبادت آزادگان است[45].
دسته چهارم، کسانی که به منظور تکمیل نفس و پرورش روح عبادت می‌کنند. چنین قصدی نیز به اخلاص که از شرائط صحت عمل می‌باشد، لطمه‌ای وارد نمی‌سازد.
دسته پنجم، بندگان مخصوص و ممتاز الهی هستند که چون خدا را خوب
می‌شناسند و او را منبع همه کمالات و خیرات می‌دانند پرستش می‌کنند. چون به عظمت و قدرت بی‌پایان الهی توجه دارند و جز او مؤثر دیگری را سراغ ندارند، تنها او را لایق پرستش می‌دانند و به‌همین جهت خدای را دوست دارند و در برابر قدرت و عظمتش خضوع و خشوع می‌کنند، این عالی‌ترین مرتبه اخلاص می‌باشد.
امام صادق علیه السّلام فرمود: عبادت‌کنندگان سه دسته‌اند: یک دسته، به امید ثواب خدای را عبادت می‌کنند، این، عبادت حریصان است که انگیزه آنها طمع می‌باشد. دسته دوم، به علت ترس از آتش دوزخ عبادت می‌نمایند، این، عبادت بردگان است که ترس موجب آن شده است، لیکن من چون خدا را دوست دارم او را پرستش می‌کنم، و این عبادت اشراف و بزرگان و انگیزه آنها امن و اطمینان است. خدای متعال می‌فرماید: «وَ هُمْ مِنْ فَزَعٍ یَوْمَئِذٍ آمِنُونَ» و می‌فرماید: «قُلْ إِنْ کُنْتُمْ تُحِبُّونَ اللَّهَ فَاتَّبِعُونِی یُحْبِبْکُمُ اللَّهُ وَ یَغْفِرْ لَکُمْ ذُنُوبَکُمْ» پس هرکس که خدای را دوست بدارد خدا نیز او را دوست می‌دارد و از آمنین خواهد بود[46].
امیر المؤمنین علیه السّلام می‌فرمود: پروردگارا! من تو را نه بدان جهت که از آتش دوزخ بترسم و نه بدان منظور که به بهشت تو طمع داشته باشم، عبادت می‌کنم، بلکه چون تو را برای پرستش لایق می‌دانم عبادت می‌کنم[47].
گروههای مذکور همه مخلصند و اعمالشان مورد قبول واقع می‌شود لیکن از جهت اخلاص در یک مرتبه نیستند، بلکه کامل و کاملتر دارند، و دسته پنجم در عالی‌ترین مراتب می‌باشند.
لیکن لازم به یادآوری است که واجدین مراتب عالی، فاقد مراتب پائین‌تر نیستند، بلکه واجد آنها بعلاوه مرتبه عالی‌تر می‌باشند. صدیقین و بندگان مخلص الهی نیز از خدا می‌ترسند، به لطف و کرم او امید دارند، در برابر نعمتهایش شکرگزارند و قرب معنوی را نیز می‌خواهند، لیکن انگیزه عبادتشان فقط اینها نیست، بلکه چون از خدا شناخت عالی‌تری دارند او را پرستش و عبادت می‌کنند.
این انسان‌های ممتاز و برگزیده الهی با اینکه به مقامات عالی رسیده‌اند، مقامات مادون را نیز از دست نداده‌اند زیرا انسانی که در مسیر تکامل حرکت می‌کند وقتی به مقام عالی‌تر رسید مقام پائین‌تر را نیز واجد خواهد بود.
آنچه تاکنون گفته شد راجع به اخلاص در عبادت بود، لیکن اخلاص، در اخلاص در عبادت محدود نمی‌شود، بلکه سالک تدریجا به جایی می‌رسد که خودش و قلبش را برای خدا خالص می‌کند و همه اغیار را از خانه دل خارج می‌نماید. بطوریکه تمام اعمال و حرکات و افکارش را به خدا اختصاص می‌دهد و جز برای رضای خدا کاری را انجام نمی‌دهد. از غیر نمی‌هراسد و به غیر او اعتماد نمی‌کند، دوستی او برای خدا و دشمنیش نیز برای خدا خواهد بود، و این عالی‌ترین مراتب اخلاص است.
امیر المؤمنین علیه السّلام فرمود: خوشا به احوال کسی که عمل و علم و حب و بغض و اخذ و ترک و کلام و سکوتش را خالص برای خدا گرداند[48].
حضرت صادق علیه السّلام فرمود: هرکس که حب و بغض و انفاق و امساکش برای خدا باشد از کسانی است که ایمانشان کامل است[49].
امام صادق علیه السّلام فرمود: خدا چیزی را به بنده‌اش عطا نکرده که شریف‌تر از این باشد که در قلب او جز خدا نباشد[50].
امیر المؤمنین علیه السّلام فرمود: کجایند قلب‌هایی که به خدا بخشیده شده و بر اطاعت او پیمان بسته‌اند[51].
وقتی سالک بدین مقام رسید، خدای سبحان او را برای خودش خالص می‌گرداند و با تأییدات و افاضات و اشراقات، او را از گناه و انحراف مصون می‌دارد.
چنین بنده‌ای مخلص شناخته می‌شود و مخلصین از بندگان ممتاز الهی هستند.
خدا در قرآن می‌فرماید: ما آنها را برای یاد آخرت خالص نمودیم[52].
قرآن کریم درباره حضرت موسی علیه السّلام می‌فرماید: به درستی که او خالص شده و رسول و پیامبر بود[53].
بندگان مخلص الهی به مقامی می‌رسند که شیطان از گمراه کردن آنها مأیوس می‌شود. قرآن شریف از قول شیطان نقل می‌کند که به خدای متعال گفت: به عزت تو سوگند که همه بنی آدم را گمراه می‌کنم. جز بندگان مخلص را که در آنها نصیبی ندارم[54].
در خاتمه باید یادآور شویم که نیل به چنین مقام شامخی سهل و ساده به دست نمی‌آید، بلکه نیاز به تهذیب نفس و کوشش و جهاد در عبادت دارد.
امیر المؤمنین علیه السّلام فرمود: اخلاص ثمره عبادت می‌باشد[55].
چنانکه در احادیث آمده اشتغال به عبادت و ذکر و تداوم بر آن، به مدت چهل روز می‌تواند در صفا و نورانیت باطن و نیل به مقام اخلاص مؤثر و مفید باشد، ولی نه یک مرتبه بلکه تدریجا و با طی مراحل اخلاص.
[35]- قال رسول اللّه صلّى اللّه علیه و آله: ما اخلص عبد اربعین صباحا الّا جرت ینابیع الحکمة-- من قلبه على لسانه- بحار/ ج 70 ص 242.
[36]- قال على علیه السّلام: این الذین اخلصوا اعمالهم للّه و طهّروا قلوبهم لمواضع نظر اللّه- غرر الحکم/ ص 172.
[37]- قالت سیدة النساء صلوات اللّه علیها: من اصعد الى اللّه خالص عبادته اهبط اللّه الیه افضل مصلحته- بحار/ ج 70 ص 249.
[38]- قال على علیه السّلام: قلوب العباد الطاهرة مواضع نظر اللّه سبحانه فمن طهّر قلبه نظر اللّه الیه غرر الحکم/ ص 538.
[39]- قال رسول اللّه صلّى اللّه علیه و آله: مخبرا عن جبرئیل عن اللّه عزّ و جلّ انّه قال: الاخلاص سرّ من اسرارى استودعته قلب من احببت من عبادى- بحار/ ج 70 ص 249.
[40]- قال رسول اللّه صلّى اللّه علیه و آله: انّ اللّه لا ینظر الى صورکم و اعمالکم و انّما ینظر الى قلوبکم- بحار/ ج 70 ص 248.
[41]- قال ابو عبد اللّه علیه السّلام: یقول اللّه: انا خیر شریک، من اشرک معى غیرى فى عمله لم اقبله الّا ما کان خالصا- بحار/ ج 70 ص 243.
[42]- قال ابو عبد اللّه علیه السّلام: انّ اللّه یحشر الناس على نیّاتهم یوم القیامة- بحار/ ج 70 ص 209.
[43]- قال على علیه السّلام: طوبى لمن اخلص للّه العبادة و الدعاء و لم یشغل قلبه بما ترى عیناه و لم ینس ذکر اللّه بما تسمع اذناه و لم یحزن صدره بما اعطى غیره- بحار/ ج 70 ص 229.
[44]- قال على علیه السّلام: امارات السعادة اخلاص العمل- غرر الحکم/ ص 43.
[45]- قال امیر المؤمنین علیه السّلام: ان قوما عبدوا اللّه رغبة فتلک عبادة التجار و ان قوما عبدوا اللّه رهبة فتلک عبادة العبید و ان قوما عبدوا اللّه شکرا فتلک عبادة الاحرار- بحار/ ج 70 ص 196.
[46]- قال الصادق علیه السّلام: ان الناس یعبدون اللّه على ثلاثة اوجه: فطبقة یعبدونه رغبة فى ثوابه فتلک عبادة الحرصاء و هوا لطمع، و آخرون یعبدونه فرقا من النار فتلک عبادة العبید و هى رهبة، و لکنّى اعبده حبّا له عزّ و جلّ فتلک عبادة الکرام، و هو الا من لقوله عزّ و جلّ« وَ هُمْ مِنْ فَزَعٍ یَوْمَئِذٍ آمِنُونَ» و بقوله« قُلْ إِنْ کُنْتُمْ تُحِبُّونَ اللَّهَ فَاتَّبِعُونِی یُحْبِبْکُمُ اللَّهُ وَ یَغْفِرْ لَکُمْ ذُنُوبَکُمْ» فمن احبّ اللّه احبّه اللّه و من احبّه اللّه کان من الآمنین- بحار/ ج 70 ص 197.
[47]- قال على علیه السّلام: ما عبدتک خوفا من نارک و لا طمعا فى جنتک و لکن وجدتک اهلا للعبادة فعبدتک- بحار/ ج 70 ص 197.
[48]- قال على علیه السّلام: طوبى لمن اخلص للّه عمله و علمه و حبّه و بغضه و اخذه و ترکه و کلامه و صمته- غرر الحکم/ ص 462.
[49]- قال ابو عبد اللّه علیه السّلام: من احب للّه و ابغض للّه و اعطى للّه و منع للّه فهو ممن یکمل ایمانه- بحار/ ج 70 ص 248.
[50]- قال الصادق علیه السّلام: ما انعم اللّه على عبد اجلّ من ان لا یکون فى قلبه مع اللّه غیره- بحار/ ج 70 ص 249.
[51]- قال على علیه السّلام: این القلوب التى و هبت للّه و عوقدت على طاعة اللّه- غرر الحکم/ ص 172.
[52]- إِنَّا أَخْلَصْناهُمْ بِخالِصَةٍ ذِکْرَى الدَّارِ- ص/ 46.
[53]- وَ اذْکُرْ فِی الْکِتابِ مُوسى إِنَّهُ کانَ مُخْلَصاً وَ کانَ رَسُولًا نَبِیًّا- مریم/ 51.
[54]- قال: فَبِعِزَّتِکَ لَأُغْوِیَنَّهُمْ أَجْمَعِینَ إِلَّا عِبادَکَ مِنْهُمُ الْمُخْلَصِینَ- صافات/ 83.
[55]- قال على علیه السّلام: الاخلاص ثمرة العبادة- غرر الحکم/ ص 17.
*امینى، ابراهیم، خودسازى (تزکیه و تهذیب نفس)، 1جلد، شفق - قم، چاپ: هشتم.