وسیله ششم، دعاء
دعا یکی از بهترین عبادتها و موجب استکمال نفس و قرب به خداست. به همین جهت خدای سبحان، بندگان را به دعا کردن دعوت فرموده است.
در قرآن می‌فرماید: پروردگارتان گفت: مرا بخوانید تا اجابت کنم. کسانی که از عبادت من تکبر ورزند، بزودی و در حال ذلت داخل دوزخ خواهند شد[16].
و فرمود: با حال تضرع و در خفا، پروردگارتان را بخوانید. بدرستیکه خدا تجاوزگران را دوست ندارد[17].
و فرمود هنگامی که بندگانم از من سؤال کنند، (بگو) من به آنان نزدیک هستم، اگر مرا بخوانند دعوتشان را اجابت می‌کنم[18].
پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله فرمود: دعا مغز و روح عبادت است[19].
امام صادق علیه السّلام فرمود: دعا عبادت است و خدای متعال می‌فرماید:
«إِنَّ الَّذِینَ یَسْتَکْبِرُونَ عَنْ عِبادَتِی» تو خدا را بخوان و نگو: کارها تمام شده است[20].
حضرت صادق علیه السّلام فرمود: هیچگاه دعا را ترک نکنید زیرا شما عملی را پیدا نمی‌کنید که مانند دعا موجب تقرب باشد. حتی امور کوچک را نیز از خدا بخواهید و به عذر کوچک بودن، دعا را ترک نکنید. زیرا صاحب امور کوچک همان صاحب امور بزرگ می‌باشد[21].
بنده خدا باید دعا کند، زیرا در تمام وجود به خدا نیاز دارد، بلکه عین فقر و نیاز و ربط است و اگر یک لحظه فیض خدا قطع شود، پوچ و نابود خواهد شد.
هرچه به بنده می‌رسد از جانب خدا می‌باشد. پس بنده باید این نیاز تکوینی و طبیعی را با زبان اظهار نماید و فقر و بندگی و نیاز خویش را عملا به اثبات رساند.
عبادت جز همین معنا چیز دیگری نیست.
انسان در حال دعا به یاد خدا است و با او رازونیاز می‌کند و با تضرع و زاری که رسم عبودیت است نیازهایش را بر غنی علی الاطلاق عرضه می‌دارد. از جهان فقر و نیاز قطع امید می‌کند و با منبع تمام خیرات و کمالات ارتباط برقرار می‌سازد. از عالم فقر پرواز می‌کند و با چشم باطن جمال حق را مشاهده می‌نماید. حال دعا و راز ونیاز یکی از لذیذترین و زیباترین حالات بنده است که اولیاء خدا آن را با هیچ ثمنی معامله نمی‌کنند. به صحیفه سجادیه و سایر کتب ادعیه مراجعه نمایید و چگونگی رازونیاز ائمه اطهار علیهم السّلام را مطالعه کنید. ارتباط با خدا و امید استجابت دعا آرامش‌بخش دلها و مایه دلگرمی دعاکننده است. اگر انسان در رفع گرفتاری و حل مشکلات به خدا پناه نبرد چگونه می‌تواند مشکلات را تحمل کند و به ادامه زندگی دلگرم باشد؟!.
دعا سلاح مؤمن است که بوسیله آن با یأس و ناامیدی مبارزه می‌کند و در حل مشکلات از نیروی غیبی استمداد می‌جوید. پیامبران و ائمه اطهار علیهم السّلام همواره از این سلاح استفاده می‌کردند و استفاده از آن را به مؤمنین توصیه می‌نمودند.
امام رضا علیه السّلام به اصحابش می‌فرمود: از سلاح انبیا استفاده کنید. گفته شد: سلاح انبیاء چیست؟ فرمود: دعا[22].
حضرت باقر علیه السّلام فرمود: خدا از بندگان مؤمن کسانی را دوست دارد که زیاد دعا کنند و به شما توصیه می‌کنم که به هنگام سحر تا طلوع شمس دعا کنید که در این ساعت درهای آسمان باز است و ارزاق مردم تقسیم می‌شود و حوائج بزرگ برآورده می‌گردد[23].
رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله فرمود: دعا سلاح مؤمن و ستون دین و نور آسمان و زمین است[24].
دعا یک عبادت بلکه روح عبادتها است و پاداش اخروی دارد. معراج مؤمن و پرواز به عالم قدس است. روح را استکمال و پرورش داده، به قرب خدا نائل می‌سازد.
امیر المؤمنین علیه السّلام فرمود: دعا کلید سعادت می‌باشد، بهترین دعاء دعائی است که از سینه پاک و قلب باتقوی صادر شود. مناجات با خدا موجب نجات می‌شود و بوسیله اخلاص (از مهالک و بدیها) نجات حاصل می‌گردد. پس هنگامی که گرفتاری‌ها شدت یافت باید به خدا پناه برد[25].
بنابراین، دعا عبادتی است که اگر واجد شرائط باشد و درست انجام بگیرد موجب استکمال نفس و قرب الی اللّه می‌شود، این اثر حتما بر دعا مرتب می‌گردد.
به‌همین جهت بنده خدا نباید هیچگاه و در هیچ شرائطی از این عبادت بزرگ غفلت نماید که دعا هیچگاه بی‌اثر نخواهد ماند، گرچه اثر ظاهر و فوری بر آن مترتب نباشد.
ممکن است، گاهی تأمین خواسته دعاکننده به تأخیر افتد یا در دنیا اصلا انجام نگیرد، لیکن آن هم بی‌مصلحت نمی‌باشد، زیرا گاهی استجابت خواسته دنیوی مؤمن به صلاح واقعی او نیست، و خدای حکیم بهتر از بنده، به مصالح واقعی او آشناست. بنابراین، بنده باید همواره دست نیاز به سوی قادر علی الاطلاق دراز کند و حوائجش را بخواهد، اگر صلاحش بود در همین دنیا، حاجاتش برآورده می‌شود.
اما گاهی خدا چنین مصلحت می‌داند که حاجت بنده‌اش را به تأخیر بیندازد تا بیشتر با او مناجات و رازونیاز کند، و به مقامات عالی‌تر نائل گردد. گاهی هم مصلحت بنده را چنین می‌داند که خواسته‌اش را در این دنیا تأمین نکند تا همواره به یاد خدا باشد و در جهان آخرت پاداشی بهتر دریافت نماید.
رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله فرمود: خدا رحمت کند بنده‌ای را که حاجاتش را از خدا بخواهد و در دعا اصرار نماید، چه حاجتش برآورده شود یا نشود. آنگاه این آیه را خواند «وَ أَدْعُوا رَبِّی عَسى أَلَّا أَکُونَ بِدُعاءِ رَبِّی شَقِیًّا»[26].
حضرت صادق علیه السّلام فرمود: (گاهی) مؤمن حاجتی را از خدا طلب می‌کند، ولی خدا به فرشتگانش دستور می‌دهد که برآوردن حاجت بنده‌ام را تأخیر بیندازید، چون دوست دارد صدا و دعایش را بیشتر بشنود. پس در قیامت به او می‌گوید: ای بنده من! تو مرا خواندی ولی من اجابت تو را به تأخیر انداختم. اکنون در عوض، فلان ثواب و فلان ثواب را به تو عطا می‌کنم، و همچنین فلان دعا و فلان دعای دیگر. در این هنگام مؤمن آرزو می‌کند که کاش هیچیک از دعاهایش در دنیا به اجابت
نرسیده بود. این مطلب را بدان جهت می‌گوید که ثوابهای نیکوی آخرت را می‌بیند[27].
امام صادق علیه السّلام فرمود: ادب دعا را حفظ کن و توجه داشته باش که با چه شخصی صحبت می‌کنی و چگونه او را می‌خوانی و برای چه می‌خوانی.
عظمت و بزرگی خدا را یاد کن و با قلب خود مشاهده کن که خدا آنچه را در دل داری می‌داند، بر اسرار دل تو آگاه است و از حق یا باطلی که در دل تو پنهان است اطلاع دارد. راه نجات و هلاک خود را بشناس، مبادا از خدا چیزی را بخواهی که هلاکت تو در آن باشد، در حالیکه می‌پنداری نجات تو در آن است.
خدا در قرآن می‌فرماید: گاهی انسان در عوض خیر، شرّ خود را خواهان می‌شود و انسان در کارهایش عجول است.
پس درست بیندیش که از خدا چه چیزی را سؤال می‌کنی و برای چه می‌خواهی، دعا استجابتی است از تو با تمام وجود نسبت به حق، و ذوب کردن قلب است در مشاهده پروردگار، و ترک همه اختیارات و تسلیم تمام امور است به خدا. پس اگر به شرائط دعا عمل نکردی، در انتظار اجابت مباش، زیرا خدا از سرّ و مخفی‌تر از سرّ هم آگاه است. شاید تو خدا را برای چیزی بخوانی در صورتی‌که می‌داند نیّت تو برخلاف آن می‌باشد[28].
[16]- وَ قالَ رَبُّکُمُ ادْعُونِی أَسْتَجِبْ لَکُمْ إِنَّ الَّذِینَ یَسْتَکْبِرُونَ عَنْ عِبادَتِی سَیَدْخُلُونَ جَهَنَّمَ داخِرِینَ- مؤمن/ 63.
[17]- ادْعُوا رَبَّکُمْ تَضَرُّعاً وَ خُفْیَةً إِنَّهُ لا یُحِبُّ الْمُعْتَدِینَ- اعراف/ 55.
[18]- وَ إِذا سَأَلَکَ عِبادِی عَنِّی فَإِنِّی قَرِیبٌ أُجِیبُ دَعْوَةَ الدَّاعِ إِذا دَعانِ- بقره/ 183.
[19]- قال النبى صلّى اللّه علیه و آله: الدعاء مخّ العبادة- صحیح ترمذى/ ج 2 ص 266.
[20]- قال ابو عبد اللّه علیه السّلام: الدعاء هو العبادة قال اللّه:« إِنَّ الَّذِینَ یَسْتَکْبِرُونَ عَنْ عِبادَتِی» الایه، ادع اللّه و لا تقل انّ الامر قد فرغ منه- کافى/ ج 2 ص 467.
[21]- قال ابو عبد اللّه علیه السّلام: علیکم بالدعاء فانّکم لا تقربون بمثله و لا تترکوا صغیرة لصغرها ان تدعوا بها، ان صاحب الصغار هو صاحب الکبار- کافى/ ج 2 ص 467.
[22]- عن الرضا علیه السّلام انه کان یقول لاصحابه: علیکم بسلاح الانبیاء فقیل و ما سلاح الانبیاء؟
قال: الدعاء- کافى/ ج 2 ص 468.
[23]- قال ابو جعفر علیه السّلام: انّ اللّه یحبّ من عباده المؤمنین کلّ عبد دعّاء فعلیکم بالدعاء فى السحر الى طلوع الشمس، فانها ساعة تفتح فیها ابواب السماء و تقسم فیها الارزاق و تقضى فیها الحوائج العظام- کافى/ ج 2 ص 478.
[24]- قال رسول اللّه صلّى اللّه علیه و آله: الدعاء سلاح المؤمن و عمود الدین و نور السموات و الارض- کافى/ ج 2 ص 468.
[25]- قال امیر المؤمنین علیه السّلام: الدعا مفاتیح النجاح و مقالید الفلاح و خیر الدعا ما صدر عن صدر نقىّ و قلب تقىّ و فى المناجات سبب النجاة و بالاخلاص یکون الخلاص فاذا اشتدّ الفزع فالى اللّه المفزع- کافى/ ج 2 ص 468.
[26]- قال رسول اللّه صلّى اللّه علیه و آله: رحم اللّه عبدا طلب من اللّه حاجة فالحّ فى الدعاء استجیب له او لم یستجب له و تلا هذه الآیه و ادعوا ربّى عسى الّا اکون بدعاء ربّى شقیّا- کافى/ ج 2 ص 475.
[27]- عن ابیعبد اللّه علیه السّلام قال: ان المؤمن لیدعو اللّه فى حاجته فیقول اللّه تعالى: اخّروا اجابته شوقا الى صوته و دعائه فاذا کان یوم القیامة قال اللّه: عبدى! دعوتنى فاخرت اجابتک، و ثوابک کذا و کذا و دعوتنى فى کذا و کذا فاخرت اجابتک و ثوابک کذا و کذا. فیتمّنى المؤمن انّه لم یستجب له دعوة فى الدنیا ممّا یرى من حسن الثواب- کافى/ ج 2 ص 490.
[28]- قال الصادق علیه السّلام: احفظ ادب الدعاء و انظر من تدعو و کیف تدعو و لماذا تدعو و حقّق عظمة اللّه و کبریائه و عاین بقلبک علمه بما فى ضمیرک و اطلاعه على سرک و ما یکنّ فیه نجاتک قال اللّه تعالى: و یدع الانسان بالشرّ دعائه بالخیر و کان الانسان عجولا و تفکّر ما ذا تسأل و لماذا تسأل و الدعاء استجابة الکل منک للحق و تذویب المهجة فى مشاهدة الرب و ترک الاختیار جمیعا و تسلیم الامور کلها ظاهرها و باطنها الى اللّه فان لم تأت بشرط الدعاء فلا تنتظر الاجابة فانه یعلم السّر و اخفى. فلعلک تدعوه بشىء قد علم من نیتک بخلاف ذالک- حقائق فیض/ ص 244.
*امینى، ابراهیم، خودسازى (تزکیه و تهذیب نفس)، 1جلد، شفق - قم، چاپ: هشتم.