وسیله اول: ذکر خدا
ذکر را می‌توان نقطه شروع حرکت باطنی و سیروسلوک به سوی قرب پروردگار جهان دانست، انسان سالک به وسیله ذکر به تدریج از افق ماده بالاتر می‌رود و به عالم صفا و نورانیت قدم می‌گذارد، کامل و کامل‌تر می‌شود تا به مقام قرب حق تعالی نائل گردد. یاد خدا به منزله روح عبادتها و بزرگترین هدف تشریع آنها می‌باشد، زیرا ارزش هرعبادت به مقدار توجه بنده است. در آیات و احادیث درباره ذکر خدا سفارشهای فراوانی شده است. از باب نمونه:
در قرآن می‌فرماید: «اى کسانیکه ایمان آوردهاید ذکر خداى را بسیار بگویید»[15].
و می‌فرماید: (خردمندان) کسانی هستند که در حال قیام و قعود و به هنگام خفتن، خدای را یاد می‌کنند و در آفرینش آسمانها و زمین می‌اندیشند. (و می‌گویند) پروردگارا این دستگاه باعظمت را بیهوده نیافریده‌ای. تو پاک و منزه هستی، پس ما را از عذاب دوزخ نگهدار»[16].
و می‌فرماید: «کسیکه نفسش را تزکیه نمود و پروردگارش را یاد کرد و نماز خواند رستگار شد»[17].
و فرمود: «نام پروردگارت را صبح و شام یاد کن»[18].
و فرمود: «پروردگارت را بسیار یاد کن، شبانگاه و صبحگاه او را تسبیح گوى»[19].
و فرمود: «هنگامى که نمازتان را بجاى آوردید خداى را در حال قیام و قعود و به هنگام خفتن یاد کنید»[20].
حضرت صادق علیه السّلام فرمود: «هرکس که ذکر خداى را زیاد گوید خدا او را در بهشت در سایه لطف خودش قرار خواهد داد»[21].
امام صادق علیه السّلام به اصحاب فرمود: «هرچه مىتوانید خداى را یاد کنید، در هرساعتى از ساعتهاى شب و روز. زیرا خدا شما را به کثرت ذکر امر کرده است. خدا یاد مىکند مؤمنى را که به یاد او باشد. بدانید که هیچ بنده مؤمنى خدا را یاد نمىکند مگر اینکه خدا نیز او را به خوبى یاد خواهد کرد»[22].
امام صادق علیه السّلام فرمود: خدای متعال به حضرت موسی فرمود، در طول شب و روز زیاد ذکر مرا بگو. به هنگام ذکر خاشع و به هنگام بلا صابر و به هنگام یاد من، آرامش و سکون داشته باش. مرا پرستش کن و برایم شریک قرار مده.
بازگشت همه به سوی من خواهد بود. ای موسی! مرا ذخیره خودت قرار بده و گنجهای باقیات الصالحات را نزد من بگذار»[23].
در جای دیگر امام صادق علیه السّلام می‌فرماید: برای هرچیز حد و نهایتی است جز ذکر خدا که حد و نهایت ندارد. خدا واجباتی دارد که هرکس آنها را انجام داد حدشان همان است و روزه ماه رمضان نیز محدود است. حج نیز محدود است که با انجام دادن آن مراسم، پایان می‌پذیرد. برخلاف ذکر خدا که حدی ندارد و خدای متعال به مقدار قلیل آن اکتفا نکرده است. سپس این آیه را قرائت فرمود:
یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اذْکُرُوا اللَّهَ ذِکْراً کَثِیراً وَ سَبِّحُوهُ بُکْرَةً وَ أَصِیلًا. خدای متعال در این آیه برای ذکر، مقدار معینی را تعیین نکرده است.
آنگاه فرمود: پدرم (امام محمد باقر علیه السّلام) کثیر الذکر بود، من با او راه می‌رفتم مشغول ذکر خدا بود، با او غذا می‌خوردم ذکر می‌گفت. حتی هنگامی که با مردم صحبت می‌کرد از ذکر خدا غافل نبود. می‌دیدم که زبانش بر دهانش چسبیده بود و لا اله الا اللّه می‌گفت. بعد از نماز صبح ما را جمع می‌کرد و دستور می‌داد تا طلوع آفتاب ذکر بگوییم.
(تا اینکه فرمود) رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله فرمود: آیا به بهترین اعمال، شما را خبر ندهم که بیش از هرعملی درجات شما را بالا می‌برد؟ و نزد خدا از همه‌چیز پاکیزه‌تر و مرغوب‌تر می‌باشد؟ و برای شما از درهم و دینار بهتر و حتی از جهاد در راه خدا افضل است؟ عرض کردند: یا رسول اللّه! بفرمایید. فرمود: ذکر خدا را زیاد بگویید.
آنگاه امام فرمود: مردی خدمت رسول خدا عرض کرد: بهترین اهل مسجد چه کسی است؟ فرمود: آنکس که بیشتر از دیگران ذکر خدا را گوید. پیامبر فرمود:
هرکس که زبان ذاکر داشته باشد خیر دنیا و آخرت به او عطا شده است»[24].
رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله به ابو ذر فرمود: «قرآن را تلاوت کن، و ذکر خدا را بسیار بگو که سبب ذکر تو در آسمانها مىباشد و در زمین براى تو نور خواهد بود»[25].
حضرت امام حسن علیه السّلام از پیامبر اکرم نقل کرده که فرمود: به سوی باغستانهای بهشت سبقت بگیرید. اصحاب عرض کردند: باغهای بهشت کدامند؟
فرمود: حلقه‌های ذکر»[26].
امام صادق علیه السّلام فرمود: کسی که در بین غافلین ذاکر خدا باشد مانند مجاهد است در بین فرارکنندگان، بهشت برای چنین مجاهدی واجب است»[27].
رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله به اصحاب فرمود: از باغستهای بهشت استفاده کنید، عرض کردند! یا رسول اللّه باغهای بهشت کدامند؟ فرمود: مجالس ذکر، صبح و شب ذکر خدا را بگویید، هرکس که می‌خواهد منزلت و ارزش خود را نزد خدا بداند ببیند منزلت خدا نزد او چگونه است، زیرا خدا بنده‌اش را به مقامی می‌رساند که بنده، خدا را بدان مقام برگزیده است. بدانید که بهترین اعمال شما نزد پروردگارتان و پاکیزه‌ترین آنها که بهتر از هرعملی درجات شما را بالا می‌برد و برایتان از آنچه خورشید بر آن می‌تابد بهتر است، ذکر خدا می‌باشد. زیرا خدا فرموده است: من همنشین کسی هستم که مرا یاد کند»[28].
از آیات و احادیثی که به عنوان نمونه ذکر شد ارزش و فضیلت ذکر را دریافتید. اکنون باید ببینیم مقصود از ذکر چیست؟.
[15]- یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اذْکُرُوا اللَّهَ ذِکْراً کَثِیراً- احزاب/ 41.
[16]- الَّذِینَ یَذْکُرُونَ اللَّهَ قِیاماً وَ قُعُوداً وَ عَلى جُنُوبِهِمْ وَ یَتَفَکَّرُونَ فِی خَلْقِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ رَبَّنا ما خَلَقْتَ هذا باطِلًا سُبْحانَکَ فَقِنا عَذابَ النَّارِ- آل عمران/ 191.
[17]- قَدْ أَفْلَحَ مَنْ تَزَکَّى وَ ذَکَرَ اسْمَ رَبِّهِ فَصَلَّى- اعلى/ 15.
[18]- وَ اذْکُرِ اسْمَ رَبِّکَ بُکْرَةً وَ أَصِیلًا- انسان/ 25.
[19]- وَ اذْکُرْ رَبَّکَ کَثِیراً وَ سَبِّحْ بِالْعَشِیِّ وَ الْإِبْکارِ- آل عمران/ 41.
[20]- فَإِذا قَضَیْتُمُ الصَّلاةَ فَاذْکُرُوا اللَّهَ قِیاماً وَ قُعُوداً وَ عَلى جُنُوبِکُمْ- نساء/ 103.
[21]- عن ابى عبد اللّه( ع) قال: من اکثر ذکر اللّه عزّ و جلّ اظلّه اللّه فى جنته- وسائل/ ج 4 ص 1182.
[22]- عن ابى عبد اللّه علیه السّلام فى رسالته الى اصحابه قال: و اکثروا ذکر اللّه ما استطعتم فى کل ساعة من ساعات اللیل و النهار، فان اللّه امر بکثرة الذکر، و اللّه ذاکر لمن ذکره من المؤمنین.
و اعلموا انّ اللّه لم یذکره احد من عباده المؤمنین الّا ذکره بخیر- وسائل/ ج 4 ص 1183.
[23]- عن ابی عبد اللّه علیه السّلام: قال اللّه لموسى: اکثر ذکرى باللیل و النهار و کن عند ذکرى خاشعا و عند بلائى صابرا و اطمئن عند ذکرى و اعبدنى و لا تشرک بى شیئا الىّ المصیر. یا موسى! اجعلنى ذخرک وضع عندى کنزک من الباقیات الصالحات- وسائل/ ج 4 ص 1182.
[24]- عن ابی عبد اللّه علیه السّلام قال: ما من شىء الّا و له حدّ ینتهى الیه الّا الذکر فلیس له حدّ ینتهى الیه فرض اللّه عزّ و جلّ الفرائض فمن ادّاهنّ فهو حدّهن، و شهر رمضان فمن صامه فهو حدّه.
و الحجّ فمن حجّ فهو حدّه- الّا الذکر فانّ اللّه عزّ و جل لم یرض منه بالقلیل و لم یجعل له حدّا ینتهى الیه ثم تلا: یا ایها الذین آمنوا اذکروا اللّه ذکرا کثیرا و سبحوه بکرة و اصیلا- فقال: لم یجعل اللّه-- له حدا ینتهى الیه قال: و کان ابى کثیر الذکر لقد کنت امشى معه و انّه لیذکر اللّه و آکل معه الطعام و انّه لیذکر اللّه و لقد کان یحدّث القوم و ما یشغله ذالک عن ذکر اللّه و کنت ارى لسانه لازقا بحنکه یقول: لا اله الا اللّه، و کان یجمعنا فیأمرنا بالذکر حتى تطلع الشمس.( الى ان قال) و قال رسول اللّه صلّى اللّه علیه و آله: الا اخبرکم بخیر اعمالکم و ارفعها فى درجاتکم و ازکاها عند ملیککم و خیر لکم من الدینار و الدّرهم و خیر لکم من ان تلقوا عدوّکم فتقتلوهم و یقتلوکم؟
فقالوا بلى. فقال ذکر اللّه کثیرا. ثم قال: جاء رجل الى النبى فقال: من خیر اهل المسجد؟ فقال: اکثرهم للّه ذکرا. و قال رسول اللّه صلّى اللّه علیه و آله: من اعطى لسانا ذاکرا فقد اعطى خیر الدنیا و الآخرة وسائل/ ج 4 ص 1181.
[25]- فى وصیة ابى ذرّ قال رسول اللّه صلّى اللّه علیه و آله: علیک بتلاوة القرآن و ذکر اللّه کثیرا فانّه ذکر لک فى السماء و نور لک فى الارض- بحار/ ج 93 ص 154.
[26]- عن الحسن بن على علیه السّلام قال: قال رسول اللّه صلّى اللّه علیه و آله: بادروا الى ریاض الجنة، فقالوا: ما ریاض الجنّة؟ قال: حلق الذکر- بحار/ ج 93 ص 156.
[27]- عن الصادق علیه السّلام قال: قال رسول اللّه صلّى اللّه علیه و آله: ذاکر اللّه فى الغافلین کالمقاتل فى الفارّین له الجنة- بحار/ ج 93 ص 163.
[28]- انّ رسول اللّه صلّى اللّه علیه و آله خرج على اصحابه فقال: ارتعوا فى ریاض الجنة. قالوا یا رسول اللّه و ما ریاض الجنة؟ قال: مجالس الذکر، اغدوا و روّحوا و اذکروا. و من کان یحب ان یعلم منزلته عند اللّه فلینظر کیف منزلة اللّه تعالى عنده، ینزل العبد حیث انزل العبد اللّه من نفسه و اعلموا انّ خیر اعمالکم عند ملیککم و ازکاها و ارفعها فى درجاتکم و خیر ما طلعت علیه الشمس ذکر اللّه فانه تعالى اخبر عن نفسه فقال: انا جلیس من ذکرنى- بحار/ ج 93 ص 163.
*امینى، ابراهیم، خودسازى (تزکیه و تهذیب نفس)، 1جلد، شفق - قم، چاپ: هشتم.