نماز جمعه، همواره در مدینه به وسیله پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله اقامه می‌شد. پس از رحلت آن حضرت نیز خلفا در مرکز خلافت و اُمرایشان در شهرهای دیگر آن را اقامه می‌کردند. ازاین‌رو، از دیدگاه بسیاری از فقها، نماز جمعه از شئون حکومت بوده و حکومت موظف به اقامه آن است و اقامه آن بدون اذن حاکم مسلمین، مشروع نیست. لذا این‌که نصب امام جمعه از شئون و اختیارات رهبری و ولایت شمرده شده است، خود جلوه دیگری از بعد سیاسی این فریضه الهی را نشان می‌دهد. حضرت امام قدس‌سره در پاسخ به استفتائی نسبت به اذن حاکم شرع در اقامه این نماز، چنین پاسخ می‌دهد:
منصب امام جمعه، بدون نصب ولی امر مسلمین، ثابت نمی‌شود.[1]
نقش امام جمعه در نماز جمعه یک نقش کلیدی است. مقام معظم رهبری در این خصوص، سخنان روشنگرانه‌ای دارند:
امام جمعه... باید خود را علماً و عملاً با کفایت کند و آگاهی‌های لازم را برای ایجاد و انتقال معرفت به مردم کسب کند و تقوا و ورع را رعایت نماید و به آنچه که می‌گوید، عمل کند.[2]
بنابراین، خطیب جمعه، هنگامی که مردم را به «تقوا» سفارش می‌کند باید خود متوجه باشد که تقوای الهی را رعایت کند و با سخنان الهی و خدا پسندانه، مردم را با هم متحد سازد و از سخنان تفرقه برانگیز، حذر نماید و توجه کند که نماز جمعه، قداست ویژه‌ای دارد و مطالبی را بر زبان آورد که بر اتحاد و یک‌پارچگی مردم بیفزاید و معارف اسلامی و مطالب روز اجتماعی را گوشزد نماید.
خطیب جمعه باید به‌گونه‌ای سخن بگوید که قدرت‌های زورگو و مستبد از نمازهای جمعه بترسند و آن را پایگاهی برای هوشیاری و آگاه کردن مردم در جهت مقابله با آنان بدانند. از طرف دیگر باید با مردم با زبان آرام و به دور از خشونت، سخن بگوید؛ زیرا نماز جمعه، مرکز مهمی برای ایجاد الفت و مهربانی و اتحاد است. خطیب جمعه، سخن‌گوی حزب یا جریان خاصی نیست، بلکه او مروّج ارزش‌ها و کلیت نظام اسلامی است.
خطیب جمعه، باید صفاتی داشته باشد که به مهم‌ترین آن‌ها اشاره می‌کنیم:
اخلاص: عمل خالصانه، جوهره هر عبادت و فعلی است. خداوند متعال، فقط اعمال خالص را می‌پذیرد. این صفت به ویژه در نماز، بیشتر اهمیت دارد.
دل‌سوزی: خطیب جمعه باید در هدایت و تربیت مردم و تقید آنان به مسائل دینی و اخلاقی و آگاه شدنشان از جریان‌های سیاسی، دل‌سوز باشد و این دل‌سوزی و علاقه‌مندی را در تلاش‌های خالصانه خود نشان دهد.
آراستگی: مردم، سخنان کسی را که ظاهر آراسته و نظیف دارد بهتر و آسان‌تر می‌پذیرند و از ظاهر ژولیده و نامنظم بیزارند. ازهمین‌رو، خطیب جمعه باید در هنگام حضور در جایگاه خطبه، ظاهری آراسته داشته باشد. خیلی از مردم، پیش از آن‌که سخنان گوینده را بشنوند، قیافه و ظاهر او را می‌بینند.
سلام به مردم: خطیب جمعه باید در برابر مردم، متواضع باشد و این تواضع، با سلام کردن، خود را نشان می‌دهد. امام صادق علیه‌السلام در این زمینه فرمود:
از نشانه‌های تواضع آن است که به هر کس که برخورد کردی، سلام کنی.[3]
رعایت حال مردم: از دیگر آداب نماز جمعه این است که خطیب جمعه، خطابه‌اش را با توجه به رعایت حال نمازگزاران ایراد کند؛ یعنی از یک طرف خطبه‌ها را طولانی نکند و از طرف دیگر، سطح فکری مردم را در نظر بگیرد. استفاده از اصطلاحات و واژه‌های پیچیده که تخصص و سواد ویژه می‌خواهد، مردم را برای گوش‌کردن به خطبه‌ها بی‌رغبت می‌سازد. از عمار یاسر نقل شده است که گفت:
پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله ما را به کوتاه کردن خطبه‌ها فرمان داد.[4]
تکیه بر اسلحه و عصا: از آداب دیگر در خطبه‌خوانی این است که خطیب، هنگام خواندن خطبه‌ها، اسلحه یا عصا دست گیرد و با تکیه بر آن، خطبه بخواند. رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله زمانی که در شرایط جنگی، خطبه ایراد می‌فرمود بر چله کمان تکیه می‌کرد و زمانی که در شرایط طبیعی و صلح نماز جمعه می‌خواند، عصا به دست می‌گرفت.[5]
اما محتوای خطبه‌های خطیب جمعه نیز باید این ویژگی‌ها را داشته باشد: حمد و ثنای الهی، سفارش مردم به تقوا، توصیه به نظم، درود فرستادن بر پیامبر و خاندانش، موعظه کردن، برحذرداشتن مردم از هوای نفس و دنیاپرستی، دعا برای اهل ایمان، آموزش معارف دینی و تشریح مسائل اجتماعی و سیاسی روز.
[1]. خطبههاى نماز جمعه مقام معظم رهبرى در هزارمین نماز جمعه تهران، 8/8/77.
[2]. سخنرانى مقام معظَّم رهبرى در دیدار با ائمه جمعه سراسر کشور، 7/3/69.
[3]. محمدباقر مجلسى، بحارالانوار، ج72، ص120: «من التواضع أن تسلّم على من لقیت».
[4]. محمدى رى شهرى، میزان الحکمه، ج1، ص75: «أمرنا رسول اللّه بأقصار الخطب».
[5]. متقى هندى، کنزالعمال، ج7، ص64، ح17975: «إنّ رسول اللّه صلىاللهعلیهوآله کان إذا خطب فی الحرب خطب على قوس...».