برترین عمل در روز جمعه، عبادت مخصوصی است که به «نماز جمعه» مشهور است. نماز جمعه، دو خطبه دارد و سپس دو رکعت نماز که با آداب خاص خود به‌جا آورده می‌شود. نماز جمعه، دو رکعت است و دو قنوت مستحبی دارد: یکی، در رکعت اول، قبل از رکوع و دیگری در رکعت دوم، پس از رکوع. خواندن دو خطبه نماز توسط امام جمعه، قبل از نماز، واجب است. نمازگزاران باید دو خطبه را در حالت آرامش گوش دهند و سخن گفتن به هنگام ایراد خطبه‌ها، مکروه است. هم‌چنین هنگام ایراد خطبه‌ها، خواندن نماز مستحبی یا کتاب و روزنامه و انجام‌دادن کارهایی که مانع گوش‌دادن به خطبه‌ها باشد، صحیح نیست. در نماز جمعه، امام جمعه بر فراز مبنر یا جایگاه بلندی پشت به قبله و رو به مردم نمازگزار قرار می‌گیرد و سلاح یا عصایی در دست می‌گیرد. امام جمعه، پس از سلام به مردم، خطبه را آغاز می‌کند. در خطبه اول پس از حمد و ثنای الهی و درود بر پیامبر گرامی اسلام، طبق نیاز روز مردم و جامعه، یکی از مسائل فرهنگی اسلام را مطرح می‌کند. امام جمعه در این حالت به مقدار فرصت و رعایت حال نمازگزاران، مطالب ضروری و مورد نیاز را برای بالا بردن سطح آگاهی مردم، عرضه می‌دارد. لذا سعی می‌کند در خطبه‌ای کوتاه، ساده و در عین حال پر محتوا، نکاتی را بیان نماید.
امام جمعه در خاتمه خطبه اول، دعا می‌کند و سپس یکی از سوره‌های کوچک قرآن را قرائت می‌نماید و بعد از آن چند لحظه به‌عنوان استراحت می‌نشیند. آن‌گاه برای ارائه خطبه دوم، قیام می‌کند. در این خطبه نیز پس از حمد و ثنای الهی و درود بر پیامبر گرامی اسلام و امامان معصوم علیهم‌السلام دوباره خود و مردم را به رعایت تقوا، ترک گناهان و انجام وظایف دینی و طلب مغفرت برای مؤمنین دعوت می‌کند و با توجه به مناسبت‌های مختلف فرهنگی مطالبی را عرضه می‌دارد. امام جمعه، هم‌چنین با اشاره به مسائل سیاسی مهم کشور اسلامی و احیاناً جهان اسلام، مردم را در جریان امور قرار داده و وظایف و مسئولیت‌های شنوندگان و نمازگزاران را گوشزد می‌نماید. سپس برای مصالح مردم و کشور دعا می‌کند و همانند خطبه اول، خطبه دوم را نیز با قرائت یکی از سوره‌های کوچک قرآن به پایان می‌رساند. امام جمعه بعد از اتمام خطبه‌ها در محراب نماز قرار می‌گیرد و دو رکعت نماز را به نیت نماز جمعه به‌جا می‌آورد. بر این اساس، نماز جمعه یک عبادت بزرگ و جمعی است و اثر عمومی عبادات را که تلطیف روح و جان و شستن دل از آلودگی گناهان و زدودن زنگار معصیت از قلب است دربردارد. این فریضه بزرگ، یک کنگره عظیم هفتگی است که بعد از کنگره سالانه حج، بزرگ‌ترین مجمع اسلامی محسوب می‌شود؛ چرا که بسیاری از برکات کنگره عظیم اسلامی حج در اجتماع نماز جمعه نیز وجود دارد. البته جمعی معتقدند که اقامه این نماز از وظایف امام معصوم یا نماینده خاص اوست. به تعبیر دیگر به زمان حضور امام مربوط است، در حالی که بسیاری از علما معتقدند: این امر، شرط وجوب عینی نماز جمعه است و برای وجوب تخییری آن، این شرط لازم نیست و در زمان غیبت نیز می‌توان نماز جمعه را بر پاداشت و حتی جانشین نماز ظهر قرار داد. شرکت در نماز جمعه در زمان غیبت، واجب تخییری است و از نماز ظهر کفایت می‌کند؛ چون دو خطبه نماز به جای دو رکعت اول نماز ظهر و نماز دو رکعتی جمعه به جای دو رکعت دیگر نماز ظهر در نظر گرفته می‌شود.
قرآن کریم، مؤمنان را به برگزاری این نماز با عظمت، این‌گونه فراخوانده است:
ای کسانی که ایمان آورده‌اید؛ چون برای نماز جمعه، ندا در داده شد، به سوی ذکر خدا بشتابید و داد و ستد را واگذارید. اگر بدانید، این برای شما بهتر است و چون نماز برگزار شد، در روی زمین پراکنده گردید و فضل خدا را جویا شوید و خدا را بسیار یاد کنید، باشد که رستگار گردید و چون داد و ستد یا سرگرمی ببینند به سوی آن روی می‌آورند و تو را در حالی که ایستاده‌ای ترک می‌کنند. بگو: آنچه نزد خداست از سرگرمی و از داد و ستد بهتر است و خدا بهترین روزی‌دهندگان است.[1]
امام صادق علیه‌السلام از پدر بزرگوارش نقل می‌کند که ایشان فرموده‌اند:
هنگامی که رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله ایستاده بود و خطبه می‌خواند، در مدینه بازاری بود که به آن بازار «بطحاء» می‌گفتند و قبیله «بنى سلیم» روز جمعه به آن‌جا بَرده، اسب و گوسفند می‌آوردند و انصار برای تبلیغ کالا، ساز و دهل می‌نواختند. نمازگزاران چون آن صدا را می‌شنیدند به سوی «بنى سلیم» شتافته و پیامبر را [در حال خطبه خواندن] رها می‌کردند و تنها سیزده نفر و به روایتی کمتر در مسجد باقی ماندند. به سبب این کار، خداوند آنان را سرزنش نمود و این آیات را نازل فرمود: « وَ إِذا رَأَوْا تِـجارَةً أَوْ لَهْواً... ».[2]
[1]. سوره جمعه، آیات 9 ـ 11: « یا أَیُّها الَّذِینَ آمَنُوا إِذا نُودِىَ لِلصَّلاةِ مِنْ یَوْمِ الجُمُعَةِ فَاسْعَوْا إِلى ذِکْرِ اللّهِ وَذَرُوا البَیْعَ ذ لِکُمْ خَیْرٌ لَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ تَعْلَمُونَ * فَإِذا قُضِـیَتِ الصَّلاةُ فَانْتَشِرُوا فِى الأَرْضِ وَابْتَغُوا مِنْ فَضْلِ اللّهِ وَاذکُرُوا اللّهَ کَثِـیراً لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ * وَ إِذا رَأَوْا تِـجارَةً أَوْ لَهْواً انْفَضُّوا إِلَیْها وَتَرَکُوک َ قائِماً قُلْ ما عِنْدَ اللّهِ خَیْرٌ مِنَ اللَّهْوِ وَمِنَ التِّجارَةِ وَاللّهُ خَیْرُ الرّازِقِـینَ ».
[2]. ناصر مکارم شیرازى و دیگران، تفسیر نمونه، ج24، ص129، ذیل آیه 11 سوره جمعه.