راههای وصول
برای تکمیل ایمان و نیل به مقام ذکر و لقاء و شهود از عوامل زیر می‌توان استفاده کرد:
1- تفکر و برهان: براهین و استدلالهائی که برای اثبات وجود خدا و توحید اقامه شده می‌تواند راهگشای این راه باشد، با براهینی که در کتب حکمت و کلام و عرفان اقامه شده اثبات می‌شود که همه پدیده‌های جهان فقیر و نیازمند بلکه عین فقر و نیاز هستند. در وجود و ادامه وجود و تمام افعال و حرکات، به وجودی بی‌نیاز ارتباط دارند بلکه عین تعلق و ربط می‌باشند. همه محدود و محتاج هستند: در تمام دایره وجود یک غنیّ بالذات و کمال غیر محدود بیش نداریم، و آن، ذات واجب الوجودی است که هیچگونه نقص و حد و نیازی در وجودش راه ندارد.
واجد همه کمالات است. علم و قدرت و حیات و سایر کمالاتش را حدّ و نهایتی نیست. همه جا حاضر و ناظر است و چیزی از او پنهان نیست. به همه موجودات نزدیک است، حتی از رگ حیات نیز به انسان نزدیک‌تر می‌باشد. آیات و احادیث نیز خدا را چنین توصیف کرده‌اند. از باب نمونه:
در قرآن می‌فرماید: «مشرق و مغرب ملک خداست. پس شما به هرطرف توجه کنید خدا در همانجاست»[53].
و می‌فرماید: «خدا با شما است، هرجا که باشید، و به کارهای شما بصیر و آگاه است»[54].
و می‌فرماید: «ما به انسان از رگ حیات نزدیکتریم»[55].
و می‌فرماید: «خدا بر هرچیزى شاهد و حاضر است»[56].
تأمل و تفکر در براهین خداشناسی انسان را از ظلمات کفر خارج ساخته وارد مرز ایمان می‌سازد، و راه تکامل را برایش مفتوح می‌گرداند، و به سوی عمل که لازمه ایمان است دعوتش می‌کند.
2- تفکر در آیات الهی: قرآن هریک از پدیده‌های جهان را آیه و نشانه‌ای از وجود آفریدگار جهان می‌داند، در آیات متعدد تأکید می‌کند که در آیات خدا تفکر و تعقل کنید تا از زیباییها و شگفتیها و از نظم و هماهنگی حاکم بر آنها به‌وجود پروردگار دانا و توانا و حکیم پی ببرید. از انسانها خواسته شده که در آفرینش خودشان و اسرار و شگفتی‌هایی که در ساختمان روح و تنشان به کار رفته و اختلاف زبانها و رنگها و شکلها و وجود همسران، خوب بیندیشند. همچنین از آنها خواسته شده که در آفرینش خورشید و ستارگان و حرکت منظم و زیبای آنها تفکر نمایند، و نیز خواسته شده که درباره زمین و کوهها و تپه‌ها و درختان و گیاهان و انواع حیوانات دریایی و خشکی تأمل کنند. قرآن نیز به نمونه‌های زیادی از آنها اشاره کرده است.
راستی جهان پر از زیبایی و شگفتی است، در هرموجودی که بنگری صدها شگفتی در آن نهفته است. از خورشید و ستارگان و کهکشان‌ها و سحابی‌ها گرفته تا جهان حیرت‌انگیز اتم، از زمین و کوهها و تپه‌ها و معدنها گرفته تا اقیانوسها و دریاها و دریاچه‌ها و رودها. از جنگلهای عظیم گرفته تا انواع گیاهان و درختان کوچک و بزرگ. از حیوانات بزرگ مانند فیل و شتر گرفته تا مورچه و پشه. بلکه حیوانات ذره‌بینی مانند انواع ویروسها و میکربها. انسان با مشاهده زیباییها و ظرافت‌کاری‌ها و شگفتی‌های پدیده‌های جهان و نظم و هماهنگی دقیق حاکم بر آنها به عظمت و قدرت و علم و حکمت بی‌نهایت آفریدگارشان پی می‌برد و غرق حیرت و شگفتی می‌شود و از صمیم دل می‌گوید: ربّنا ما خلقت هذا باطلا. نگاهی به آسمان پرستاره کن و در آن خوب بیندیش. در کنار جنگل بنشین و عظمت و قدرت خدا را تماشا کن.
وه که جهان چه زیباست!!.
3- عبادت: بعد از حصول ایمان و معرفت، انسان باید در عمل صالح و انجام وظیفه تلاش و جدیت کند. زیرا بوسیله عمل صالح، ایمان و معرفت، کامل و کاملتر می‌شود تا به مقام قرب الهی نائل گردد. درست است که ایمان و معرفت و کلمه توحید بالا می‌رود، لیکن عمل صالح به آن مدد می‌رساند.
خدا در قرآن می‌فرماید: هرکس که عزت می‌خواهد (باید بداند که همه عزتها نزد خداست. کلمه نیکوی توحید به سوی خدا بالا می‌رود و عمل صالح او را بالا می‌برد[57].
عمل صالح برای ایمان و معرفت به منزله بنزین برای هواپیما است. مادام که هواپیما بنزین داشته باشد می‌تواند اوج بگیرد و به حرکت خویش ادامه دهد ولی هنگامی که مواد سوختی آن تمام شد سقوط می‌کند. ایمان و معرفت هم مادام که عمل صالح به همراه داشته باشد انسان را به مقامات عالی بالا می‌برد امّا هنگامی که عمل صالح به آن مدد نرساند ساقط می‌گردد.
خدا در قرآن می‌فرماید: «پروردگارت را عبادت کن تا (مقام) یقین برایت حاصل شود»[58].
تنها راه استکمال و پرورش نفس و نیل به مقام یقین تلاش و جدیت در انجام وظیفه و عبادت و بندگی خداست، اگر کسی خیال کند جز از طریق عبادت، از طریق دیگری می‌تواند به مقامات عالیه نائل گردد سخت در اشتباه است. انشاء اللّه بعدا نیز درباره عمل صالح بحث خواهیم کرد.
4- اذکار و ادعیه: اسلام به خواندن ذکر و تداوم بر آن عنایت مخصوص دارد. اذکار و دعاهایی از پیامبر اکرم و ائمه اطهار علیهم السّلام رسیده و ثوابهایی را برای خواندن آنها مقرر فرموده‌اند. ذکر در واقع نوعی عبادت محسوب می‌شود که موجب استکمال نفس و قرب به خدا است. از باب نمونه:
پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله فرمود: پنج چیز میزان عمل بنده را سنگین می‌کند: سبحان اللّه، و الحمد للّه، و لا اله الا اللّه، و اللّه اکبر، و صبر در مرگ فرزند صالح[59].
و فرمود: هنگامی که مرا به معراج بردند و داخل بهشت شدم، ملائکه را دیدم که به ساختن قصری از طلا و نقره اشتغال دارند، ولی گاهی دست از کار می‌کشند. به آنها گفتم: چرا گاهی مشغول بکار هستید و گاهی دست از کار برمی‌دارید؟ گفتند: وقتی مصالح ساختمانی داریم کار می‌کنیم ولی وقتی تمام شد دست از کار می‌کشیم. گفتم: مصالح کار شما چیست؟ گفتند: سبحان اللّه و الحمد للّه و لا اله الا اللّه و اللّه اکبر. وقتی مؤمن در دنیا مشغول این اذکار باشد به ما مصالح می‌رسد و بنا می‌کنیم و هنگامی که از ذکر غافل بماند ما هم دست از کار می‌کشیم[60].
رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله فرمود: هرکس که سبحان اللّه بگوید درختی در بهشت برایش غرس می‌شود، و هرکس الحمد للّه بگوید، خدا درختی در بهشت برایش غرس می‌کند، و هرکس لا اله الا اللّه بگوید، خدا درختی در بهشت برایش می‌نشاند، و هرکس اللّه اکبر بگوید خدا در بهشت برایش درختی می‌نشاند. پس یک مرد قریشی عرض کرد: یا رسول اللّه! ما در بهشت خیلی درخت خواهیم داشت؟! پیامبر فرمود: آری چنین است، ولیکن مواظب باشید آتشی نفرستید که درختان را بسوزاند، زیرا خدا در قرآن می‌فرماید، ای کسانیکه ایمان آورده‌اید از خدا و رسول اطاعت کنید و اعمالتان را باطل نسازید[61].
هرکلامی که انسان را به یاد خدا بیندازد و مفهومش ستایش و تمجید و تسبیح خدا باشد، ذکر نامیده می‌شود. ولی در احادیث به اذکار مخصوصی تصریح شده و برای خواندن آنها آثار و ثوابهایی مقرر شده است، که مهمترین آنها عبارتند از:
«لا اله الا اللّه»، «سبحان اللّه»، «الحمد للّه»، «اللّه اکبر»، «لا حول و لا قوة الا باللّه»، «حسبنا اللّه و نعم الوکیل»، «لا اله الا اللّه سبحانک انّى کنت من الظالمین»، «یا حىّ یا قیوم یا من لا اله الّا انت!»، «افوّض امرى الى اللّه انّ اللّه بصیر بالعباد!»، «لا حول و لا قوة الّا باللّه العلّى العظیم»، «یا اللّه!»، «یا ربّ!» «یا رحمان!»، «یا ارحم الراحمین!»، «یا ذالجلال و الاکرام!»، «یا غنىّ یا مغنى!» و همچنین سایر اسماء حسنی الهی که در دعاها و احادیث وارد شده است.
همه اینها ذکرند و انسان را به یاد خدا می‌اندازند و وسیله تقرب می‌شوند.
انسان سالک هریک از این اذکار را می‌تواند انتخاب کند و تداوم دهد. لیکن اهل معرفت بعض اذکار را ترجیح داده‌اند. بعضی لا اله الا اللّه را توصیه کرده‌اند. بعضی سبحان اللّه و الحمد للّه و لا اله الا اللّه و اللّه اکبر را انتخاب کرده‌اند و بعضی کلمات دیگر را.
ولی از بعض احادیث استفاده می‌شود که لا اله الّا اللّه بر سایر اذکار برتری دارد.
رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله فرمود: بهترین عبادتها گفتن لا اله الا اللّه است[62].
و فرمود: سیّد و بزرگ اقوال، لا اله الا اللّه است[63].
پیامبر اکرم از جبرئیل نقل کرده که خدای متعال فرمود: کلمه «لا اله الا اللّه» پناهگاه محکم من است، هرکس داخل آن شد از عذاب من در امان خواهد بود[64].
ولی چون هدف از ذکر توجه به خداست می‌توان گفت: هرکلامی که بیشتر و بهتر توجه انسان را به خدا معطوف بدارد مناسب‌تر خواهد بود.
افراد و حالات و مقامات تفاوت دارند. ممکن است کلمه «یا اللّه» برای بعض افراد یا در بعض احوال، جالب و مناسب باشد، در صورتیکه کلمه «یا مجیب دعوة المضطرین» برای افرادی دیگر مناسب‌تر و جاذب‌تر باشد. برای بعض افراد کلمه «لا اله الا اللّه» و برای بعض دیگر «یا غفّار و یا ستّار» مناسب‌تر باشد، و هکذا سایر اذکار. به‌همین جهت است که اگر سالک دسترسی به استاد و مربی کامل داشته باشد بهتر است در این راه از او استمداد نماید و اگر دسترسی ندارد می‌تواند از کتابهای دعا و حدیث و از دستور پیامبر اکرم و ائمه اطهار علیهم السّلام استفاده کند.
همه اذکار و عبادات خوبند، و در صورتیکه صحیح انجام بگیرند می‌توانند مقرّب انسان باشند و او را به مقامات عالی نائل گردانند. سالک می‌تواند از همه یا بعض آنها استفاده کند، لیکن مشایخ، برای نیل به مقام ذکر و شهود، به سالک توصیه می‌کنند ذکر مخصوصی را انتخاب کند و با کیفیت مخصوص و عدد مخصوص آن را تداوم دهد تا به مقصد نائل گردد.
لیکن باید بدین نکته بسیار مهم توجه داشته باشیم که اذکار و دعاهایی که در شرع رسیده گرچه عبادت هستند و می‌توانند اجمالا مقرب بنده باشند، اما هدف اصلی از آنها، تحصیل مقام انقطاع کامل از غیر خدا و توجه و حضور قلب نسبت به خدای متعال می‌باشد. بنابراین، نباید به تکرار الفاظ اکتفا کنیم و از توجه به معنا و نیل به هدف عالی غافل بمانیم. زیرا تکرار اذکار و حتی تداوم بر آنها چندان دشوار نیست، و صرف این عمل هم نمی‌تواند انسان را به هدف برساند. آنچه مفید است تمرکز فکر و حضور قلب نسبت به معبود و نفی خواطر می‌باشد، و این امریست بسیار دشوار، زیرا در حین ذکر، انواع افکار و خواطر گوناگون بر انسان هجوم می‌آورند و او را از یاد خدا منصرف می‌سازند، در صورتیکه تا نفی خواطر نشود، نفس لیاقت پذیرش افاضات و اشراقات الهی را پیدا نمی‌کند. قلبی می‌تواند محل تابش انوار ربوبی قرار گیرد که از اغیار خالی باشد. نفی خواطر و تمرکز فکر نیاز به عزم و تصمیم جدی و جهاد و مراقبت و پایداری دارد. چنان نیست که یک مرتبه و بدون تمرین و ممارست امکان‌پذیر باشد. باید با نفس مدارا کرد و تدریجا او را بدین عمل عادت داد.
[53]- وَ لِلَّهِ الْمَشْرِقُ وَ الْمَغْرِبُ فَأَیْنَما تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ اللَّهِ- بقره/ 115.
[54]- وَ هُوَ مَعَکُمْ أَیْنَ ما کُنْتُمْ وَ اللَّهُ بِما تَعْمَلُونَ بَصِیرٌ- حدید/ 4.
[55]- وَ نَحْنُ أَقْرَبُ إِلَیْهِ مِنْ حَبْلِ الْوَرِیدِ- ق/ 16.
[56]- إِنَّ اللَّهَ عَلى کُلِّ شَیْءٍ شَهِیدٌ- حج/ 17.
[57]- مَنْ کانَ یُرِیدُ الْعِزَّةَ فَلِلَّهِ الْعِزَّةُ جَمِیعاً إِلَیْهِ یَصْعَدُ الْکَلِمُ الطَّیِّبُ وَ الْعَمَلُ الصَّالِحُ یَرْفَعُهُ- فاطر/ 10.
[58]- وَ اعْبُدْ رَبَّکَ حَتَّى یَأْتِیَکَ الْیَقِینُ- حجر/ 99.
[59]- عن ابى سلام قال: سمعت رسول اللّه صلّى اللّه علیه و آله یقول: خمس ما اثقلن فى المیزان:
سبحان اللّه، و الحمد للّه، و لا اله الا اللّه، و اللّه اکبر و الولد الصالح یتوفى لمسلم فیصبر و یحتسب- بحار/ ج 93 ص 169.
[60]- قال رسول اللّه صلّى اللّه علیه و آله: لما اسرى بى الى السماء دخلت الجنة فرأیت ملائکة یبنون لبنة من ذهب و لبنة من فضة و ربما امسکوا فقلت لهم: ما لکم ربما بنیتم و ربما امسکتم؟ فقالوا حتى تجیئنا النفقة فقلت لهم: و ما نفقتکم؟ فقالوا: قول المؤمن فى الدنیا: سبحان اللّه، و الحمد للّه، و لا اله الّا اللّه، و اللّه اکبر. فاذا- قال بنینا و اذا امسک امسکنا- بحار/ ج 93 ص 169.
[61]- قال رسول اللّه صلّى اللّه علیه و آله: من قال سبحان اللّه غرس اللّه بها شجرة فى الجنة و من قال الحمد للّه غرس اللّه بها شجرة فى الجنة و من قال: لا اله الا اللّه غرس اللّه له بها شجرة فى الجنة و من قال: اللّه اکبر غرس اللّه له بها شجرة فى الجنة: فقال رجل من قریش: یا رسول اللّه! انّ شجرنا فى الجنة لکثیر. قال: نعم. و لکن ایّاکم ان ترسلوا علیها نیرانا فتحرقوها. و ذالک انّ اللّه عزّ و جلّ یقول:
یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَطِیعُوا اللَّهَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ وَ لا تُبْطِلُوا أَعْمالَکُمْ- بحار/ ج 93 ص 168.
[62]- قال رسول اللّه صلّى اللّه علیه و آله: خیر العبادة قول لا اله الّا اللّه- بحار/ ج 93 ص 195.
[63]- قال رسول اللّه صلّى اللّه علیه و آله: سیّد القول لا اله الّا اللّه- بحار/ ج 93 ص 204.
[64]- عن النبى صلّى اللّه علیه و آله عن جبرئیل قال اللّه عز و جلّ: کلمة لا اله الّا اللّه حصنى فمن دخل حصنى امن من عذابى- بحار/ ج 93 ص 192.
*امینى، ابراهیم، خودسازى (تزکیه و تهذیب نفس)، 1جلد، شفق - قم، چاپ: هشتم.