دنیا چیست؟
به‌هرحال، اسلام دنیا را مذموم می‌داند و زهد از آن را طلب می‌کند. اکنون باید روشن کنیم که دنیا چیست و چگونه باید از آن اجتناب کرد؟.
آیا دنیا عبارتست از موجودات این جهان مانند زمین و خورشید و کواکب و حیوانات و گیاهان و درختان و معادن و انسانها؟. در برابر، آخرت و عقبی یعنی سرای دیگر؟ بنابراین زندگی دنیایی عبارت می‌شود از کار کردن و خوردن و آشامیدن و استراحت کردن و ازدواج، و جز اینها که مربوط است به زندگی در این جهان. آیا اسلام از اینها مذمت کرده است؟ آیا زمین و آسمان و حیوانات و نباتات و گیاهان بد هستند و انسان باید از آنها اجتناب کند؟ آیا اسلام از کسب‌وکار و تحصیل روزی و تولید و تکثیر نسل، مذمت می‌کند؟ مسلما چنین نیست، همه اینها آفریدگان خدا هستند و اگر بد بودند آفریده نمی‌شدند. خدا همه اینها را از نعمتهای زیبای خودش می‌داند که مسخر انسان گشته‌اند تا از آنها استفاده کند. ثروت و مال نه تنها مذموم نیست بلکه در قرآن به عنوان خیر معرفی شده است.
در قرآن می‌فرماید: «إِنْ تَرَکَ خَیْراً الْوَصِیَّةُ لِلْوالِدَیْنِ وَ الْأَقْرَبِینَ»[99].
از کسب‌وکار و تحصیل روزی حلال نه تنها مذمت نشده بلکه در دهها روایت از بهترین عبادتها شمرده شده است. از باب نمونه:
پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله فرمود: «عبادت هفتاد جزء است، و افضل آنها طلب روزى حلال مىباشد»[100].
امام محمد باقر علیه السّلام فرمود: «هرکس که در دنیا طلب روزی کند تا از مردم بی‌نیاز باشد، و در روزی خانواده‌اش توسعه دهد، و به همسایگانش احسان کند، خدا را در قیامت ملاقات می‌کند در حالیکه صورتش همانند ماه شب چهارده درخشان است»[101].
حضرت صادق علیه السّلام فرمود: «کسى که براى تحصیل روزى خانواده‌اش تلاش کند مانند کسى است که در راه خدا جهاد کند»[102].
در روایات به کسب‌وکار و زراعت و کشاورزی و تجارت و حتی به نکاح سفارش شده است، سیره پیامبر و ائمه اطهار نیز چنین بوده که کار می‌کرده‌اند.
علی ابن ابی طالب سرور زاهدان نیز در کار جدیت و تلاش می‌کرده است. پس دنیای مذموم چیست؟
بعضی گفته‌اند: دنیا مذموم نیست بلکه علاقه به دنیا مذموم می‌باشد. در بعض آیات و روایات هم از علاقه به دنیا مذمت شده است. مثلا:
در قرآن می‌فرماید: علاقه به خواسته‌های نفسانی یعنی: زنان و فرزندان و همیانهای زروسیم، و اسبان داغ نهاده، و چهارپایان، و زراعت، برای مردم آرایش یافته است. این متاع حیات دنیاست، لیکن بازگشت نیک نزد خدا می‌باشد[103].
امیر المؤمنین علیه السّلام فرمود: «مبادا دنیا را دوست بدارى، زیرا حب دنیا ریشه هر گناه و سرچشمه هر بلایى است»[104].
حضرت صادق علیه السّلام فرمود: «علاقه به دنیا رأس هرخطا و گناهى است»[105].
از این قبیل آیات و احادیث استفاده می‌شود که علاقه و دلبستگی به امور دنیا مذموم است، نه خود آن امور.
در اینجا باز این سخن به میان می‌آید که آیا مطلق علاقه و محبت به امور دنیا مذموم است، و انسان نباید به زن و فرزند و خانه و اموال و خوراکیها علاقه داشته باشد؟ آیا می‌توان چنین مطلبی را گفت؟ با اینکه علاقه به این امور طبیعی و فطری انسانهاست و خدا انسان را این‌چنین آفریده است. مگر انسان می‌تواند همسر و فرزندانش را دوست نداشته باشد؟ مگر می‌تواند خوراکیها و پوشاکیها و زیباییهای این جهان را دوست نداشته باشد؟ اگر محبت این امور مذموم بود خدا انسان را این چنین نمی‌آفرید. انسان برای زنده ماندن، نیاز به این امور دارد و چنین آفریده شده که طبعا به آنها تمایل داشته باشد.
امیر المؤمنین علیه السّلام می‌فرماید: «مردم فرزندان دنیا هستند و کسى را بر دوستى مادرش ملامت نمىکنند»[106].
در روایات سفارش شده که به همسران و فرزندانتان محبت بورزید. پیامبر اکرم و ائمه اطهار علیهم السّلام نیز به زن و فرزندانشان اظهار علاقه می‌کردند. بعضی غذاها را دوست می‌داشتند و به آنها اظهار علاقه می‌نمودند. بنابراین، نه زمین و آسمان و گیاهان و درختان و معادن و حیوانات و سایر نعمتهای الهی مذموم و بد هستند، نه همسر و فرزند و مال‌ومنال، نه محبت و علاقه به آنها و نه زندگی در دنیا.
بلکه در بعض روایات از دنیا تعریف هم شده است. از باب نمونه:
امیر المؤمنین علیه السّلام در جواب شخصی که از دنیا مذمت می‌کرد فرمود:
«دنیا سرای صدق و راستی است برای کسی که او را تصدیق کند، و خانه امن و عافیت است برای کسی که حقیقت آن را دریافت، و سرای توانگر شدن است برای کسی که از آن توشه گرفت، و خانه پند است برای کسی که از آن پند گرفت. دنیا مسجد دوستان خدا و محل نماز فرشتگان الهی و جای فرود آمدن وحی و محل تجارت اولیاء خدا است. آنان در دنیا به فضل و رحمت خدا نائل گشتند و بهشت را سود بردند»[107].
حضرت باقر علیه السّلام فرمود: «دنیا بهترین کمک است براى آخرت»[108].
حضرت صادق علیه السّلام فرمود: «در کسى که تحصیل مال حلال را دوست ندارد تا بدین وسیله آبرویش را حفظ کند و دینش را ادا نماید و صلهرحم بجاى آورد، خیر و خوبى وجود ندارد»[109].
پس دنیای مذموم چیست و علاقه و محبت به دنیا که در رأس همه گناهان قرار گرفته کدام است؟.
من از مجموع آیات و احادیث چنین استفاده می‌کنم که دنیاگرایی و دنیاداری و دلباختگی به دنیا مذموم است، نه موجودات دنیا و زندگی دنیا و نه صرف علاقه به امور دنیوی. اسلام از مردم می‌خواهد که دنیا را چنانکه هست بشناسند و به همان مقدار برایش ارج نهند نه بیشتر. هدف آفرینش خود و جهان را بشناسند و درست در همان مسیر حرکت نمایند. اگر چنین باشند اهل آخرت، و اگر رفتار و کردارشان برخلاف این هدف باشد اهل دنیا هستند.
* امینى، ابراهیم، خودسازى (تزکیه و تهذیب نفس)، 1جلد، شفق - قم، چاپ: هشتم.
[99]- بقره/ 18.
[100]- قال رسول اللّه صلّى اللّه علیه و آله: العبادة سبعون جزا افضلها طلب الحلال- کافى/ ج 5 ص 78.
[101]- عن ابى جعفر( ع) قال: من طلب الرزق فى الدنیا استعفافا عن الناس و توسیعا على اهله و تعطفا على جاره لقى اللّه عز و جل یوم القیامة و وجهه مثل القمر لیلة البدر- کافى/ ج 5 ص 88.
[102]- عن ابى عبد اللّه علیه السّلام قال: الکادّ على عیاله کالمجاهد فى سبیل اللّه- کافى/ ج 5 ص 88.
[103]- زُیِّنَ لِلنَّاسِ حُبُّ الشَّهَواتِ مِنَ النِّساءِ وَ الْبَنِینَ وَ الْقَناطِیرِ الْمُقَنْطَرَةِ مِنَ الذَّهَبِ وَ الْفِضَّةِ وَ الْخَیْلِ الْمُسَوَّمَةِ وَ الْأَنْعامِ وَ الْحَرْثِ ذلِکَ مَتاعُ الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ اللَّهُ عِنْدَهُ حُسْنُ الْمَآبِ- آل عمران/ 14.
[104]- قال على علیه السّلام: ایّاک و حبّ الدنیا فانها اصل کل خطیئة و معدن کل بلیّه- غرر الحکم/ ص 150.
[105]- عن ابى عبد اللّه علیه السّلام قال: رأس کل خطیئة حبّ الدنیا- بحار الانوار/ ج 3 ص 7.
[106]- قال على علیه السّلام: الناس ابناء الدنیا و لا یلام الرجل على حبّ امه- نهج البلاغه/ قصار 33.
[107]- ان الدنیا دار صدق لمن صدقها و دار عافیة لمن فهم عنها. و دار غنى لمن تزوّد منها و دار موعظة لمن اتّعظ بها. مسجد احبّاء اللّه و مصلّى ملائکة اللّه و محبط وحى اللّه و متجر اولیاء اللّه، اکتسبوا فیها الرحمة و ربحوا فیها الجنة- نهج البلاغه/ کلمات قصار 130.
[108]- عن ابى جعفر علیه السّلام انه کان یقول: نعم العون الدنیا على الاخرة- بحار/ ج 73 ص 127.
[109]- قال ابو عبد اللّه علیه السّلام: لا خیر فى من لا یحبّ جمع المال من حلال، یکفّ به وجهه و یقضى به دینه و یحصل به رحمه- کافى/ ج 5 ص 72.