منافق
در اصطلاح قرآن، منافق به کسى گفته مىشود که در ظاهر مسلمان است و به اصول دین شهادت مىدهد، ولى در باطن کافر بوده و به آنچه مىگوید ایمان ندارد. چنین فردى مسلمان بوده و احکام اسلام بر او جارى مىگردد.
البته چنین ایمانى در سعادت اخروىاش سودى ندارد و در قیامت همانند کفار، بلکه شدیدتر عذاب خواهد شد.
قرآن مىگوید:
هرگاه منافقان نزد تو آیند، مىگویند: شهادت مىدهیم که تو پیامبر خدا هستى. خدا مىداند که تو پیامبر هستى و شهادت مىدهد که منافقان در شهادت خود دروغ مىگویند. سوگندهاى خود را سپر قرار دادند و مردم را از راه خدا باز داشتند، بد عملى انجام مىدهند. این بدان جهت است که ابتدا ایمان آوردند و سپس کافر شدند. خدا نیز بر دل آنان مهر نهاد و [لى] آنان نمىفهمند.[1]
پیدایش منافقان
تاریخ دقیق پیدایش منافقان معلوم نیست، اما قطعاً قبل و بعد از هجرت بودهاند. با این که در باطن، اسلام را قبول نداشتند اما با انگیزههاى مختلف، ظاهراً مدعى اسلام شدند و از این طریق در میان مسلمانان نفوذ کردند. آنان به چند دسته تقسیم مىشدند:
دسته اول: کسانى که با انگیزه رسیدن به جاه و مقام و استفاده از قدرت احتمالى اسلام، خود را در زمره مسلمانان داخل نمودند. این گونه افراد، هم در مکه وجود داشتند و هم در مدینه و در زمان به قدرت رسیدن مسلمین، زیرا در آغاز دعوت نیز این احتمال چندان بعید نبود که اسلام گسترش یابد و پیامبر و یارانش بر دشمنان پیروز گردند و به قدرت برسند. البته این احتمال در مدینه قوت گرفت، از همین رو تعداد منافقان زیادتر شد.
در چنین مواقعى امکان دارد افراد ناراضى و سودجو از فرصت استفاده نمایند و با اقلیت همکارى کنند، گرچه باطناً به آنان عقیده نداشته باشند.
دسته دوم: کسانى که اسلام را باطناً قبول نداشتند اما از ترس هلاکت و به خطر افتادن منافعشان، به حسب ظاهر شهادتین را بر زبان جارى مىساختند.
این منافقان در مدینه بعد از فتح مکه، به صورت ظاهر اسلام را پذیرفتند و در جمع مسلمانان حضور یافتند.
دسته سوم: کسانى که واقعاً اسلام را پذیرفته بودند، ولى بعداً در اثر شبههها، مرتد شدند، اما به منظور زنده ماندن، کفر باطنى خود را مخفى ساختند.
بنابراین، منافقان در طول مدت نبوت پیامبر اسلام صلى الله علیه و آله و سلم در میان مسلمانان بودند و بعد از وفات آن حضرت نیز جمعى از آنان هم چنان در جمع مسلمانان واقعى باقى ماندند.
توطئه هاى منافقان
آنها کفر باطنى خود را پنهان داشته و در میان مسلمانان زندگى مىکردند و چه بسا با اعمال منافقانه، خود را مسلمان راستین و خیرخواه اسلام و مسلمین نشان مىدادند. از همین طریق اعتماد مسلمانان را به خود جلب نموده بودند، اما در باطن علیه آنان کارشکنى و فتنهانگیزى مىکردند. لذا مشکلات فراوانى براى مسلمانان به وجود آوردند که از توطئههاى کفار و مشرکان کمتر نبود.
در ذیل به چند مورد از آنها اشاره مىشود:
منافقان از یک نوع حزب سرّى برخوردار بودند، که در جلسات سرى خود، پیامبر اسلام را مسخره مىکردند و از آیات قرآن انتقاد مىنمودند. گاهى این بدگویىها در حضور تازه مسلمانها نیز انجام مىگرفت. علاوه بر آن، شبهات و اشکالهایى را مطرح مىکردند تا ایمان مسلمین را تضعیف نمایند.
به بهانههاى مختلف از شرکت در مراسم نماز جمعه و جماعت و شرکت در جهاد امتناع مىورزیدند و با بزرگ جلوه دادن قدرت دشمن، مسلمانان را از شرکت در جهاد دلسرد و منصرف مىساختند. گاهى نیز به وسیله فرار از جنگ، سربازان اسلام را نیز به فرار تشویق مىکردند. با دشمنان اسلام همکارى مخفیانه داشتند و اطلاعات نظامى را در اختیارشان قرار مىدادند.
جمعى از منافقان نزدیک مسجد قبا مسجدى ساختند و پیامبر اسلام صلى الله علیه و آله و سلم را براى اقامه جماعت، به آنجا دعوت کردند. رسول خدا از آنان پرسید: از تأسیس این مسجد چه هدفى دارید؟ گفتند: مسجد را براى شبهاى بارانى و بیمارانى ساختیم که نمىتوانند در مسجد شما براى جماعت حضور یابند و هدفى جز این نداریم.
در صورتى که هدف آنان چیز دیگرى بود. آنان مسجد را به قصد ضربه زدن به اسلام و ایجاد تفرقه و فتنهانگیزى در میان مسلمین بنا کردند.
همچنین از آن به عنوان مرکزى براى طرح توطئهها و نقشهها بر ضد مسلمانان و دفاع از کفر و شرک، استفاده مىنمودند. اما قرآن از توطئه آنها پرده برداشته و اهدافشان را در ساختن مسجد بیان کرد. لذا آن را مسجد ضرار نامیدند.
قرآن مىگوید:
آنان که مسجدى ساختند تا به مؤمنان زیان برسانند و براى کفر پایگاهى باشد و در میان مؤمنان تفرقه بیندازند و براى کسانى که با خدا و پیامبر جنگیده‌اند کمینگاه باشد؛ سوگند مىخورند که در تأسیس مسجد قصدى جز نیکوکارى نداشتیم، ولى خدا شهادت مىدهد که دروغ مىگویند، در آن مسجد هرگز نماز اقامه مکن، زیرا مسجدى که روز نخست بر پایه تقوا بنا شده شایستهتر است که در آن جا نماز بگزارى. در آن مسجد مردانى هستند که دوست دارند پاکیزه شوند و خدا پاکیزگان را دوست دارد.[2]
وقتى رسولخدا صلى الله علیه و آله و سلم از هدف منافقان آگاه شد، دعوت آنان را براى اقامه نماز در مسجد نپذیرفت و به چند نفر از اصحاب مأموریت داد تا مسجد ضرار را آتش زده و آن را تخریب کنند.[3]
یکى از خیانتهاى منافقان، که در قرآن نیز بدان اشاره شده بعد از نبرد با بنىالمصطلق بود؛ یعنى وقتى به پیامبر اسلام صلى الله علیه و آله و سلم خبر رسید که طائفه بنىالمصطلق، خود را براى حمله به مسلمانان آماده مىسازند. پیامبراکرم به مسلمانان اعلان جهاد داد. سربازان اسلام آماده شدند و با رسول خدا به سوى سرزمین دشمن حرکت کردند و در کنار چاه مریسیع بار انداختند در همان جا نبرد آغاز شد. پس از نبرد کوتاهى سپاهیان اسلام بر دشمنان بنىالمصطلق غلبه یافته و جمعى از آنان را کشتند و عدهاى را هم اسیر کردند. بعد از این پیروزى در میان مهاجران و انصار، بر سر آب مریسیع نزاعى در گرفت که نزدیک بود به یک جنگ داخلى تبدیل گردد.
عبداللّه بن ابىّ، که یکى از منافقان بود، با تحریک تعصّبات قومى و جاهلى به اختلافات دامن مىزد. در حضور جمعى از دوستانش گفت: مهاجران به شهر ما آمدند، بر ما فزونى گرفتند و ما را از سرزمین خود بیرون کردند. البته تقصیر خود ماست، زیرا ما مهاجران را در بلاد خود راه دادیم و اموالمان را با آنان تقسیم نمودیم. اگر ما به آنان کمک نمىکردیم نمىتوانستند در مدینه بمانند. ما بودیم که محمد صلى الله علیه و آله و سلم و یارانش را در شهرمان جا دادیم، ولى اکنون بر ما تسلط یافتهاند. حال وقتى به مدینه باز گشتیم باید افراد عزیز و نیرومند و پرافتخار، افراد ناتوان و ضعیف و فقیر (مهاجران) را از مدینه خارج سازند.
فتنهانگیزىهاى این مرد منافق، بر شعله ور شدن کشمکش داخلى دامن مىزد. خوشبختانه نوجوان غیورى به نام «زید بن ارقم» هنگام سخنرانى عبداللّه بن ابىّ حضور داشت و سخنان او را مىشنید. فوراً خدمت رسول خدا مشرف شد و سخنان فتنهانگیز او را نقل کرد. بدین وسیله توطئه منافقان آشکار شد. عبداللّه فوراً خدمت رسول خدا صلى الله علیه و آله و سلم رسید و سوگند یاد کرد که من چنین سخنى را نگفتم و زید دروغ مىگوید. پیامبر اکرم براى حفظ مصالح اسلام، سخن عبداللّه را به حسب ظاهر پذیرفت و براى خاموش کردن فتنه، به سپاهیان اسلام دستور حرکت داد. سربازان اسلام بدون توقف، مدت دو روز به حرکت خود ادامه دادند.[4]
خداوند در همین باره مىفرماید:
آنان مىگویند: بر آنان که گرد رسول خدا جمع شدهاند انفاق نکنید تا پراکنده شوند. در حالى که خزینههاى آسمان و زمین از آن خداست، ولى منافقان نمىفهمند. مىگویند وقتى به مدینه بازگشتیم، صاحبان عزت، ذلیلان را از آن جا بیرون خواهند کرد. در صورتى که عزت از آن خدا، پیامبر و مؤمنان است. ولى منافقان نمىدانند.[5]
خیانت و گستاخى منافقان به حدى بود که براى از بین بردن پیامبر اسلام صلى الله علیه و آله و سلم نیز توطئه مىکردند. یکى از نمونههاى آن در مراجعت پیامبر از جنگ تبوک بود که خوشبختانه خنثى شد. سران منافقان بعد از این جنگ، تصمیم گرفتند مخفیانه پیامبراکرم صلى الله علیه و آله و سلم را به قتل برسانند. بدین صورت که وقتى پیامبر خواست از گردنه کوه صعب العبورى بگذرد شترش را رم دهند تا آن حضرت را به دره عمیق پرتاب سازد.
پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله و سلم و یارانش به سوى مدینه روانه شدند. وقتى به نزدیک گردنه مذکور رسیدند توطئهگران براى پیاده کردن نقشه خود آماده گشتند. در این هنگام جبرئیل از جانب خدا فرود آمد و پیامبر را از این توطئه با خبر کرد.
رسول خدا صلى الله علیه و آله و سلم به سپاهیان دستور داد: هیچ کس قبل از من نباید از گردنه عبور کند. آن گاه افسار شتر را به دست عمار داد که از جلو حرکت کند. به حذیفه نیز دستور داد: از عقب، شتر را براند و مواظب آن باشد. بعد از نیمه شب حرکت کردند تا وارد گردنه شدند. در یک گذرگاه حساس چند سواره را مشاهده کردند که صورتهاى خود را پوشیده و در کمینگاه پنهان شده بودند.
به حذیفه فرمود: با عصاى خود بر صورت مرکب آنان بزن. حذیفه با عصاى خود به دشمنان حمله کرد و اسب آنان را پراکنده ساخت. در این هنگام یکى از منافقان که بر بالاى کوه کمین کرده بود ظرفى پر از سنگ را از بالا به پایین انداخت تا شتر پیامبر رم کند، ولى آن ظرف به شتر پیامبر اصابت نکرد و به دره سقوط نمود. در همه این احوال حذیفه و عمار مراقب شتر رسول خدا بودند و با سرعت از گردنه عبور کردند و از خطر نجات یافتند. در این هنگام پیامبر منافقان را به حذیفه معرفى نمود.[6]
منافقان با اینکه مسلمان محسوب مىشدند، اما متأسفانه در اثر کفر باطنى همواره با کافران، پیمان دوستى و خیرخواهى داشتند. در جلسات خصوصى از کافران حمایت مىکردند و آنها را به پایدارى در کفر، استقامت در برابر مسلمانان و تحمل دشوارىها تشویق مىکردند. وعده همکارى و همدردى مىدادند. چنان که قرآن در مورد یهودیان بنى نضیر مىفرماید:
آیا منافقان را ندیدى که به یاران خود از کافران اهل کتاب مىگفتند: اگر شما را اخراج کنند ما نیز با شما خارج خواهیم شد، و از هیچ کس به زیان شما اطاعت نخواهیم کرد. اگر با شما بجنگند به یارى شما خواهیم شتافت. اما خدا مىداند که منافقان دروغ مىگویند. اگر دوستان اهل کتاب اخراج شوند منافقان با آنان خارج نخواهند شد و اگر گرفتار جنگ شدند یاریشان نمىکنند. اگر به یاریشان هم برخیزند، از جنگ فرار مىکنند و دوستانشان تنها خواهند ماند.[7]
منافقان با یهودیان بنى نضیر طرح دوستى ریخته بودند. از آنان دلجویى مىکردند و آنها را به پایدارى در برابر مسلمانان ترغیب نموده و مىگفتند:
پایدارى کنید و از مسلمانان نهراسید. ما نیز با شما خواهیم بود و اگر شما را از این سرزمین اخراج کردند ما هم با شما خارج مىشویم و اگر با شما جنگ کردند به یاریتان خواهیم شتافت. اما چنان که قرآن خبر داده بود، منافقان به وعدههاى خود عمل نکردند. وقتى پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله و سلم با یهود بنىنضیر مصالحه کرد و قرار شد که آنها از سرزمین جریرة العرب کوچ کنند منافقان به وعده خود عمل نکردند و با آنان خارج نشدند.[8]
منافقان افراد خطرناکى بودند که مصائب و مشکلات فراوانى براى اسلام به وجود آوردند، خیانت و زیانشان بیشتر از مشرکان بود. به همین جهت قرآن به افشاگرى خیانتهاى آنان توجه خاصى داشته است. در آیات فراوانى به خیانتها، دروغگویىها، فتنه انگیزىها و توطئه هاى آنان اشاره مىکند و به مسلمانان هشدار مىدهد. گاهى نیز منافقین را تهدید مىکند و مىفرماید:
اگر منافقان و کسانى که در قلبشان مرضى دارند و آنان که در مدینه شایعه پراکنى مىکنند، از کار خود دست برندارند تو را به سرکوبىآنان تشویق مىکنم. بعد از آن جز اندکى از آنان با تو نخواهند بود. اینان لعنت شدگانند. هر جا یافت شوند باید دستگیر و کشته شوند.[9]
نیز مىفرماید:
خدا همه منافقان را با کافران در جهنم گرد مىآورد.[10]
هم چنین مىگوید:
منافقان در پستترین طبقات دوزخاند و هرگز بر ایشان یاورى نمىیابى.[11]
باز مىفرماید:
اى پیامبرا! با کافران و منافقان جهاد کن و بر آنان سخت بگیر.
جایگاهشان جهنم است و بد جایگاهى دارند.[12]
وجود منافقان و فریبکارى آنان یکى از مشکلات پیامبر اسلام و مسلمانان بود. جمعى از همین منافقان بعد از رحلت پیامبر نیز زنده بودند و به خیانتهاى خود ادامه دادند و مشکلات زیادى را در راه گسترش اسلام به وجود آوردند. هم اکنون نیز در راه گسترش و عظمت اسلام و پیاده شدن احکام و قوانین قرآن و حاکمیت اسلام کارشکنى مىکنند. لذا بر مسلمانان لازم است که منافقان را بشناسند و با نفاق و منافق مبارزه کنند.[13]
[1]. منافقون( 63) آیات 1- 3:« إِذا جاءَک المُنافِقُونَ قالُوا نَشْهَدُ إِ نَّک لَرَسُولُ اللَّهِ وَاللَّهُ یَعْلَمُ إِنَّک لَرَسُولُهُ- وَاللَّهُ یَشْهَدُ إِنَّ المُنافِقِینَ لَکاذِبُونَ* إِتَّخَذُوا أَیْمانَهُمْ جُنَّةً فَصَدُّوا عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ إِنَّهُمْ ساءَ ما کانُوا یَعْمَلُونَ* ذ لِک بِأَ نَّهُمْ آمَنُوا ثُمَّ کَفَرُوا فَطُبِعَ عَلى قُلُوبِهِمْ فَهُمْ لا یَفْقَهُونَ»
[2]. توبه( 9) آیات 107- 108:« وَالَّذِینَ اتَّخَذُوا مَسْجِداً ضِراراً وَکُفْراً وَتَفْرِیقاً بَیْنَ المُؤْمِنِینَ وَ إِرْصاداً لِمَنْ حارَبَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ مِنْ قَبْلُ وَلَیَحْلِفُنَّ إِنْ أَرَدْنا إِلّا الحُسْنى وَاللَّهُ یَشْهَدُ إِنَّهُمْ لَکاذِبُونَ* لا تَقُمْ فِیهِ أَبَداً لَمَسْجِدٌ اسِّسَ عَلَى التَّقْوى مِنْ أَوَّلِ یَوْمٍ أَحَقُّ أَنْ تَقُومَ فِیهِ فِیهِ رِجالٌ یُحِبُّونَ انْ یَتَطَهَّرُوا وَاللَّهُ یُحِبُّ المُطَّهِّرِینَ»
[3]. مجمع البیان، ج 5، ص 73
[4]. السیرة النبویّه( ابن هشام)، ج 3، ص 302؛ مجمع البیان، ج 10، ص 293
[5]. منافقین، آیه 7- 8:« هُمُ الَّذِینَ یَقُولُونَ لاتُنْفِقُوا عَلى مَنْ عِنْدَ رَسُولِ اللَّهِ حَتّى یَنْفَضُّوا وَلِلَّهِ خَزائِنُ السَّمواتِ وَالأَرْضِ وَلکِنَّ المُنافِقِینَ لایَفْقَهُونَ* یَقُولُونَ لَئِنْ رَجَعْنا إِلَى المَدِینَةِ لَیُخْرِجَنَّ الأَعَزُّ مِنْها الأَذَلَّ وَلِلَّهِ العِزَّةُ وَلِرَسُولِهِ وَلِلْمُؤْمِنِینَ وَلکِنَّ المُنافِقِینَ لایَعْلَمُونَ»
[6]. بحارالأنوار، ح 21، ص 196- 231
[7]. حشر( 59) آیات 11- 12:« أَلَمْ تَرَ إِلَى الَّذِینَ نافَقُوا یَقُولُونَ لِإِخْوانِهِمُ الَّذِینَ کَفَرُوا مِنْ أَهْلِ الکِتابِ لَئِنْ أُخْرِجْتُمْ لَنَخْرُجَنَّ مَعَکُمْ وَلا نُطِیعُ فِیکُمْ أَحَداً أَبَداً وَ إِنْ قُوتِلْتُمْ لَنَنْصُرَنَّکُمْ وَاللَّهُ یَشْهَدُ إِنَّهُمْ لَکاذِبُونَ* لَئِنْ أُخْرِجُوا لایَخْرُجُونَ مَعَهُمْ وَلَئِنْ قُوتِلُوا لا یَنْصُرُونَهُمْ وَلَئِنْ نَصَرُوهُمْ لَیُوَلُّنَّ الأَدْبارَ ثُمَّ لا ینُصْرَوُن»
[8]. بحارالأنوار، ج 20، ص 157- 11؛ مجمع البیان، ج 9، ص 263
[9]. احزاب( 33) آیات 60- 61:« لَئِنْ لَمْ یَنْتَهِ المُنافِقُونَ وَالَّذِینَ فِى قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ وَالمُرْجِفُونَ فِى المَدِینَةِ لَنُغْرِیَنَّکَ بِهِمْ ثُمَّ لایُجاوِرُونَکَ فِیها إِلّا قَلِیلًا* مَلْعُونِینَ أَیْنَما ثُقِفُوا أُخِذُوا وَقُتِّلُوا تَقْتِیلًا»
[10]. نساء( 14) آیه 140:« إِنَّ اللَّهَ جامِعُ المُنافِقِینَ وَالکافِرِینَ فِى جَهَنَّمَ جَمِیعاً»
[11]. همان، آیه 145:« إِنَّ المُنافِقِینَ فِى الدَّرْک الأَسْفَلِ مِنَ النّارِ وَلَنْ تَجِدَ لَهُمْ نَصِیراً»
[12]. توبه( 9) آیه: 73:« یا أَیُّها النَّبِىُّ جاهِدِ الکُفّارَ وَالمُنافِقِینَ وَاغْلُظْ عَلَیْهِمْ وَمَأْواهُمْ جَهَنَّمُ وَبِئْسَ المَصِیرُ»
[13]. امینى، ابراهیم، آشنایى با اسلام، 1جلد، بوستان کتاب (انتشارات دفتر تبلیغات اسلامى حوزه علمیه قم) - قم، چاپ: سوم، 1388.