بسم الله الرحمن الرحیم
امر به معروف و نهی از منکر
معروف یعنی کار نیکی که عقل یا شرع یا هر دو به حسن و خوبی آن گواهی می‌دهند. در اسلام مکارم اخلاق مانند عدل، احسان، راستگویی، کمک به دیگران، نیکوکاری، خیرخواهی، وظیفه‌شناسی و انجام وظیفه، حسن معاشرت و خوش اخلاقی، و دیگر امور از این قبیل از معروفها هستند. و هم چنین همه واجبات شرعی مانند: نماز، روزه، زکات، خمس، حج، جهاد، دفاع و دیگر واجبات فقهی از مصادیق معروف هستند. و هم چنین انواع مستحبات شرعی مانند نمازهای مستحب، دعا قرائت قرآن، صدقات مستحبی، اکرام ایتام، احسان به درماندگان و تهیدستان و دیگر امور از این قبیل از معروفها می‌باشند.
منکر در برابر معروف عبارت است از کارهای زشتی که عقل یا شرع یا هر دو به زشتی آن گواهی می‌دهند مانند همه موارد اخلاق بد، از قبیل: ظلم، بی عدالتی، تجاوز به حقوق دیگران، دروغ، تهمت، غیبت، بد اخلاقی و تندخویی، خلف وعده، توهین به دیگران، ترک وظائف اجتماعی، بخل.... و دیگر امور از این قبیل مصادیق منکر می‌باشند و هم چنین انواع کارهای مکروه و ناپسند که در شرع به عنوان مکروهات به شمار آمده از منکرات شرعی محسوب می‌شوند. انجام کارهای مکروه گرچه در شرع حرام نیست و عقاب ندارد، ولی با توجّه به زیانهای جزیی که دارند شارع مقدس اسلام انجام آنها را ناروا می‌داند و به هر حال از منکرات به شمار آمده‌اند.
یکی از انواع واجبات در اسلام امر به معروف و نهی از منکر می‌باشد که انجام آن یکی از واجبات و ترک آن از محرمات می‌باشد و به تعبیر روایات معصومین علیهم السلام امر به معروف و نهی از منکر فریضه عظیمی است که با انجام آن سایر واجبات در خارج عملی می‌شوند و از تحقق محرمات جلوگیری به عمل می‌آید امام محمد باقر علیه السلام در حدیثی فرمود: امر به معروف و نهی از منکر راه و روش پیامبران و طریقه صالحان می‌باشد. واجب بسیار عظیمی است که به وسیله آن سایر واجبات برپا می‌گردد، و از دشمنان انتقام گرفته می‌شود. و امور اجتماعی مردم استوار می‌گردد. از حدیث مذکور چند نکته مهم استفاده می‌شود:[1]
یک: امر به معروف و نهی از منکر راه و روش پیامبر اسلام و سایر پیامبران بوده است پیامبران دو مسئولیت مهم بر عهده داشتند: یکی معرفی معروفها و منکرها، دیگری نظارت بر عملکرد مردم به وسیله امر به معروف و نهی از منکر با شیوه‌ها و راه و روش‌های مختلف.
دو: شیوه صالحان واصلاح طلبان نیز همین گونه بوده است. ائمه معصومین علیهم السلام و هواداران واقعی آنان نیز همین شیوه را ادامه داده و راه و رسم پیامبر را ادامه داده‌اند.
سه: امر به معروف و نهی از منکر یک فریضه عظیم و بزرگی است که اهمیت آن بر سایر فرائض حتی نماز، روزه، و حج و.... بیشتر می‌باشد.
چهار: امر به معروف و نهی از منکر دارای سه ویژگی است که آن را بر سایر فرائض برتری داده است: الف: در اثر امر به معروف و نهی از منکر سایر واجبات در خارج تحقق پیدا می‌کنند و بر پا می‌گردند. ب: به وسیله امر به معروف و نهی از منکر از حق مظلومان دفاع و از ظالمان و دشمنان انتقام گرفته می‌شود (جهاد در راه خدا نیز یکی از مراتب نهی از منکر می‌باشد)
پنج: با امر به معروف و نهی از منکر امر حکومت که یکی از مهمترین نیازهای جامعه می‌باشد استقامت می‌یابد و از انحرافات و کژیها مصون می‌ماند.
در این رابطه به حدیث دیگری از امام رضا علیه السلام اشاره می‌کنیم: محمد بن عرفه می‌گوید: از امام رضا علیه السلام شنیدم که فرمود: در امر به معروف و نهی از منکر جدی باشید، وگرنه شرار و ستمکاران بر شما سلطه می‌یابند و هر چه خوبان دعا کنند دعایشان مستجاب نخواهد شد.[2]
بنابراین می‌توان امر به معروف و نهی از منکر را به عنوان یک نظارت همگانی بر همگان معرفی نمود.
و در همین رابطه است که قرآن کریم امر به معروف و نهی از منکر را یکی از خصائص مهم امت اسلام به شمار آورده است:
قرآن می‌گوید: باید از شما امتی به وجود آید که مردم را به خوبی دعوت کنند و امر به معروف و نهی از منکر نمایند. و اینان از رستگاران خواهند بود.[3]
قرآن کریم پایه گذاری امتی را خواستار است که منادی دعوت به خیر باشند، با امر به معروف و نهی از منکر مراقب یکدیگر باشند، از ارتکاب بدیها و زشتیها جلوگیری نمایند، و به انجام کارهای خوب دعوت کنند با اعمال و رفتار و اخلاق نیک خود در شئون مختلف نمونه‌ای از اسلام راستین را در معرض دید جهانیان قرار دهند، و بدین وسیله در تحقق رسالت جهانی پیامبر اسلام جهاد و تلاش نمایند. اکنون این سئوال مهم پیش می‌آید که مسلمانان در تحقق این آرمان بلند پیامبر گرامی اسلام، در طول تاریخ چه مقدار تلاش و جهاد کرده‌اند؟ آیا توانسته‌اند یک امت نمونه که در عدالت خواهی، مبارزه با ستم و بی عدالتی در صداقت و راستگویی در خیرخواهی و احسان و در یک کلام یک امت متخلق به اخلاق اسلامی باشد در جهان بوجود بیاورند تا برای دیگر مردم جهان الگو باشند؟ اگر این چنین و در حد مطلوب نیست، چرا و به چه علت؟
آیا بدین جهت نیست که امر به معروف و نهی از منکررا چون دشوار بوده و نسبت به امور دنیوی آنها ضرر داشته ترک کردند. چنان که امام باقر علیه السلام از آن خبر داده است.
جابر از امام باقر علیه السلام نقل کرده که فرمود:
در آخر الزمان گروهی پیدا خواهند شد که در انجام امور اسلامی ظاهر سازی و خودنمایی می‌نمایند.... و چنان چه نماز خواندن هم نسبت به ابدان و اموالشان زیان داشت آن را ترک می‌کردند چنان که مهمترین و شریف‌ترین واجبات، یعنی امر به معروف و نهی از منکر را ترک کردند. با این که از بزرگترین واجباتی است که به وسیله آن سایر واجبات عملی می‌شود، در چنین زمانی مشمول غضب خدا می‌گردند و عقابش همه را فرا می‌گیرد و در چنین زمانی ابرار و نیکان در بلاد بدکاران و صغار در منزل اشرار به هلاکت خواهند رسید...[4]
امام صادق علیه السلام از رسول خدا صلی‌الله علیه و آله نقل کرده که به اصحاب فرمود:
چگونه خواهید بود در زمانی که زنان شما فاسد می‌شوند و جوانان شما فاسق می‌گردند ولی شما امر به معروف و نهی از منکر نمی‌کنید؟ پس به آن حضرت عرض شد: یا رسول الله! آیا چنین زمانی خواهد آمد؟ فرمود: بلی و بدتر از این!! چگونه خواهید بود زمانی که امر به منکر و نهی از معروف بکنید؟ عرض شد: یا رسول الله! آیا چنین زمانی هم خواهد آمد؟ فرمود: بله و بالاتر از آن!! چگونه خواهید بود، زمانی که امور معروف منکر و امور منکر معروف شناخته خواهند شد.[5]
رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم می‌فرمود:
زمانی که امت من امر به معروف و نهی از منکر را ترک کنند آماده عذابی از جانب خدا باشند.[6]
از پیامبر گرامی اسلام نقل شده که فرمود:
وضع امت من خوب خواهد بود مادام که امر به معروف و نهی از منکر نمایند. و بر برّ و تقوا تعاون و همکاری داشته باشند، اگر چنین نباشند خدای متعال برکاتش را از آنها می‌گیرد و بعضی را بر بعضی دیگر مسلط می‌گرداند و در چنین زمانی نه در زمین یار و یاوری دارند و نه در آسمان.[7]
اکنون چند سئوال دیگر مطرح می‌شود:
آیا وضع مسلمانان در این زمان همین گونه نیست که پیامبر گرامی اسلام از آن نگران بودند؟
چه کسانی در این رابطه کوتاهی کردند که اوضاع بدین گونه شد؟
چه کسانی باید در رابطه به اهمیت امر به معروف و نهی از منکر به مردم آگاهی صحیح می‌دادند؟
چه کسانی وظیفه داشتند در امر به معروف و نهی از منکر عملاً پیشقدم می‌شدند و دیگران را بدین سوی هدایت می‌کردند؟
امر به معروف و نهی از منکر یکی از احکام مهم و ضروری اسلام است، فقها و علمای دین در تدریس این فریضه بزرگ و تبیین و توضیح فروع آن چه مقدار سعی کردند؟
چند نفر از فقها را سراغ دارید که موضوع درس خارج خود را امر به معروف و نهی از منکر قرار داده باشند؟
برخی از علماء و امامان جمعه گاهی مردم را به امر به معروف و نهی از منکردعوت می‌کنند ولی چه تعدادشان خود عملاً وارد میدان می‌شوند و به بیان جزئیات آن می‌پردازند؟
چه مقدار کتاب در باره امر به معروف و نهی از منکر داریم و تیراژ آنها چه قدر است؟
دستگاه قضایی و نیروی انتظامی که یکی از وظائف مهمشان نهی از منکرات است چه مقدار در این رابطه فعالند؟
دولت که باید در تأمین بودجه به آنها کمک کند چه مقدار نسبت به این امور عنایت دارد؟
وزارت ارشاد و صدا و سیما چه مقدار نسبت به معرفی مصداق معروفها و منکرها و منافع و مضار آنها عنایت دارند؟
آیا برخی فیلمها و سریالهایی که در صدا و سیما نشان داده می‌شود از مصادیق ترویج منکرات نیست؟
آیا بینندگان وظیفه ندارند نسبت به آنها انتقاد سازنده داشته باشند؟ و اگر داشتند آیا صدایشان به جایی می‌رسد؟
آیا علمای دین، در رده‌های مختلف، و دولتمردان در مناصب مختلف که برای سایر مردم الگو می‌باشند در عمل به معروفها و ترک منکرات، چه مقدار تقید دارند؟ و در صورت تخلف چه مقدار انتقاد پذیرند؟ و در صورت انتقاد مسئولین رسانه‌ها چه مقدار حاضرند در نشر انتقادات آنها همکاری نمایند؟
آیا به حکومت رسیدن و ادامه آن به عنوان یک اصل مسلم پذیرفته نشده که برای رسیدن به آن ارتکاب هر منکری را تجویز یا توجیه نمایند؟ آیا اموال بیت المال بر طبق ضوابط شرعی به مصرف می‌رسد؟
آیا منکرات در برخی امور جزیی مانند بدحجابی بعض بانوان، و کلاسهای درس مشترک دانشجویان پسر و دختر و امثال ذالک خلاصه نشده است؟
مگر وجود امر به معروف و نهی از منکر در حدی نبوده که امام حسین علیه السلام بدان منظور به کربلا رفت و در تعقیب این هدف بزرگ جان خود و فرزندان و گروهی از اصحاب با وفایش را در راه این هدف بزرگ فدا کرد؟ چطور شد هدف مقدس امام حسین علیه اسلام در این قیام خونین، حتی در بین شیعیان به خوبی تعقیب نشد و به صورت دیگری در آمد.
با توجّه به آنچه گفته شد اکنون این سئوال مهم و سرنوشت ساز مطرح می‌شود که آیا مسأله امر به معروف و نهی از منکر با آن همه تأکیداتی که در قرآن و احادیث نسبت به آن شده به صورت یک فریضه فراموش شده و مظلوم در نیامده است؟ اگر چنین است طبعاً آثار و عواقب بد آن را نیز خواهیم داشت چنان که پیامبر اکرم و ائمه اطهار علیهم السلام از آنها خبر داده‌اند.
اکنون این سئوال بسیار مهم و سرنوشت ساز مطرح می‌شود که اکنون وظیفه ما در این رابطه چیست؟ در پاسخ عرض می‌کنم که تنها راه حل این مشکل عزم جدی بر احیای فریضه امر به معروف و نهی از منکر به صورت جدی و همگانی است و در این رابطه نیاز به کوشش جدی و همگانی دارد. مسئولین نظام در رده‌های مختلف باید در این امر جدی و فعال باشند. موفقیت در این امر مهم نیاز به برنامه ریزی دقیق و حساب شده به وسیله کارشناسان و خیراندیشان آشنای با فرهنگ اسلام و همکاری علمای دین شناس و اصحاب رسانه‌های عمومی به ویژه صدا و سیما و دیگر وسائل ارتباط جمعی دارد. از جمله می‌توان به امور زیر اشاره کرد:
1. شناخت و معرفی مصادیق معروفها و منکرها در امور اخلاقی و فقهی.
2. درجه بندی معروفها و منکرها از جهت اهمیت و تقدم و تأخر هر یک در موارد تزاحم.
3. شیوه‌های امر به معروف و نهی از منکر و مناسب‌ترین هریک در موارد مختلف.
4. مراتب امر به معروف و نهی از منکر و جایگاه هر یک از آنها.
5. بهترین شیوه در برخورد با مرتکبین منکرات.
6. بهترین شیوه در تشویق نیکوکاران.
7. آشنایی با مسائل فقهی مربوط به معروفها و منکرات.
8. وظائف هر یک از نهادها در امر به معروف و منکرات.
9. وظیفه دولت و مجلس و دستگاه قضایی و انتظامی.
10. وظیفه و نقش صدا و سیما و دیگر اصحاب رسانه‌های جمعی در این رابطه.
کسب اطلاعات مذکور برای کسانی که به احیاء امر به معروف و نهی از منکر می‌اندیشند و تحقق صحیح و کامل آن را یک امر ضروری می‌دانند، لازم است.
[1]- عن ابى جعفر علیه السلام قال: ان الامر بالمعروف و النهى عن المنکر سبیل الانبیاء و منهاج الصلحا، فریضة عظیمه بها تقام الفرائض و ینتصف من الاعداء و یستقیم الامر، وسائل الشیعه، ج16، ص119.
[2]- محمد بن عرفه قال: سمعت ابا الحسن الرضا علیه السلام یقول: لتأمرن بالمعروف و تنهون عن المنکر او لیعملن علیکم شرارکم فیدعوا خیارکم فلا یستجاب لکم، وسائل الشیعه، ج16، ص118.
[3]- و لتکن منکم امة یدعون الى الخیر و یأمرون بالمعروف و ینهون عن المنکر و اولئک هم المفلحون. آل عمران، 104.
[4]- جابر عن ابى جعفر علیه السلام قال: یکون فى آخر الزمان قوم ینبع فیهم قوم مراؤون - الى ان قالى - ولو اضرت الصلاة بسائر ما یعملون باموالهم و ابدانهم لرفضوها کما رفضوا اسمى الفرائض و اشرفها، ان الامر بالمعروف و النهى عن المنکر فریضة عظیمة بها تقام الفرائض هنا لک یتم غضب الله عزوجل علیهم فیعمهم بعقابه فیهلک الابرار فى دار الفجار و الصغار فى دار الاشرار، وسائل الشیعه، ج16، ص119.
[5]- عن ابى عبدالله علیه السالم قال قال النبى صلى الله علیه و آله: کیف بکم اذا فسدت نسائکم و فسق شبابکم و لم تأمروا بالمعروف و لم تنهوا عن المنکر؟ فقیل له: و یکون ذالک یا رسول الله؟ فقال: نعم و شر من ذالک. کیف بکم اذا امرتم بالمنکر و نهیتم عن المعروف؟ فقیل له: یا رسول الله! و یکون ذالک؟ قال: نعم و شر من ذالک، کیف بکم اذا رأیتم المعروف منکراً و المنکر معروفاً، وسائل الشیعه، ج16، ص122.
[6]- کان رسول الله صلى الله علیه و آله - یقول: اذا امتى تواکلت الامر بالمعروف و النهى عن المنکر فلیأذنوا بوقاع من الله، وسائل، ج16، ص118.
[7]- - روى عن النبى صلى الله علیه و آله انه قال الا تزال امتى بخیر ما امر وبا المعروف و نهوا عن المنکر و تعاونوا على البر و التقوى فاذا لم یفعلوا ذالک نزعت منهم البرکات و سلط بعضهم على بعض و لم یکن لهم ناصر فى الارض و لا فى السماء، وسائل الشیعه، ج16، ص123.