مادر و تغذیه
تأثیر غذای مادر در سلامت جنین
کودک عضو رسمی بدن مادر نیست، اما به هر حال، از خون و غذای او تغذیه می‌کند و پرورش می‌یابد. غذای یک خانم آبستن باید طوری غنی و کامل باشد که از یک طرف، احتیاجات غذایی بدن خود او را تأمین کند تا نیروی بدنی و تندرستی خویش را از دست ندهد و بعداً بتواند صحیح و سالم به زندگی ادامه دهد و از طرف دیگر، مواد غذایی و مصالح ساختمانی جسم و جان کودک را که بسیار پیچیده و متنوع است در اختیارش قرار دهد تا آن کودک معصوم بتواند به خوبی پرورش یافته و نیروهای درونی خویش را آشکار سازد.
بنابراین، برنامه غذایی یک خانم آبستن باید حساب شده و بسیار دقیق باشد، زیرا فقدان یا کمبود بعضی مواد غذایی و ویتامین‌ها، ممکن است سلامت مادر را در معرض خطر قرار دهد و یا به جسم و جان کودک لطمه غیر قابل جبرانی وارد سازد. تغذیه مادر به قدری از نظر اسلام اهمیت داشته که به زنان آبستنی که روزه برای خودشان یا کودکشان ضرر دارد، اجازه می‌دهد که روزه‌های واجب ماه مبارک رمضان را افطار کنند و بعداً قضایش را بگیرند.
به موجب یک آمار، 80 درصد از کودکان ناقص الخلقه جهان و کودکانی که رشد مغزی، عصبی و جسمی ناقصی دارند، در دوران بارداری مادرانشان درست تغذیه نشده‌اند.[1]
دکتر جزائری- که یک کارشناس غذایی است- می‌نویسد:
سلامت جنین و مادرش بستگی کامل دارد با غذایی که مادر در زمان حمل می‌خورد.[2]
یکی از دانشمندان می‌نویسد:
از مدت‌ها پیش می‌دانستند که وضع تغذیه مادر در رشد جنین و بچه پیش از تولد و نیز در زمان شیر دادن اثر دارد. مادر باید همه پروتئین‌ها و هیدرات‌های کربن و چربی‌ها و کانی‌های لازم را برای تأمین افزایش مقدار سلول‌های زنده، یعنی بچه‌اش را فراهم سازد.
مطالعات مبتنی بر آزمایش نشان می‌دهد که مادر باید مقادیر لازم ویتامین‌های مخصوص برای فعالیت درست سلول‌های زنده را نیز تأمین کند، به‌طوری که معلوم شده جنین در حال رشد نسبت به کمبود ویتامین‌های مختلف، بیش از مادر خود- که رشدش پایان یافته است- حساسیت دارد. حتی ممکن است که مادر در تمام مدت آبستنی کاملًا تندرست باشد و حال این‌که جنین دچار کمبود ویتامین مخصوصی باشد و خارق عادتی در رشدش حادث شود.[3]
کرنر می‌گوید:
غیر طبیعی شدن کودک یا بر اثر تخم خوب در محیط بد است یا نتیجه تخم بد در محیط خوب. بسیاری از نقایص ساختمانی مثل لب شکری، کف پای صاف و حتی تیپ مغولی که سابقاً آن‌ها را نتیجه عامل ارثی می‌دانستند، امروز عوامل محیطی و به خصوص کمبود اکسیژن را در دوره حاملگی مسئول آن‌ها می‌دانند.
عوامل محیطی علل اصلی بسیاری از نقایص زایمانی و فلج کودکان به شمار می‌روند.[4]
امام صادق علیه السلام در حدیثی می‌فرماید:
غذای کودک، از آن چه مادر می‌خورد و می‌آشامد تأمین می‌شود.[5]
تأثیر غذای مادر در اخلاق جنین
وضع تغذیه مادر در ایام بارداری، حتی در اخلاق و مقدار هوش و استعداد کودک نیز تأثیر فراوانی دارد، زیرا اعصاب و مغز کودک از غذای مادر درست می‌شود و هر نوع غذایی اثر مخصوص دارد. در اسلام نیز تصریح شده که غذای مادر در پرورش اخلاقی کودک مؤثر است:
پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود:
زنان آبستن در آخرین ماه‌های بارداری خرما بخورند، تا فرزندانشان خوش اخلاق و بردبار شوند.[6]
هم‌چنین ایشان فرمود:
به زنان آبستن سفارش کنید که «به» بخورند تا فرزندانشان خوش اخلاق شوند.[7]
امام رضا علیه السلام فرمود:
خوردن «به» عقل و هوش را زیاد می‌کند.[8]
پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود:
هر زن آبستنی که خربزه بخورد، بچه‌اش زیبا و خوش اخلاق می‌گردد.[9]
برنامه غذایی مادر
ما در این جا نمی‌توانیم انواع غذاها را بررسی کنیم و خواص و آثار آن‌ها را بشماریم، زیرا این بحث دشوار و مفصلی است و در تخصص نگارنده هم نیست.
خوش بختانه کتاب‌های سودمندی در این زمینه نوشته شده که می‌توانید به آن‌ها مراجعه کنید. اما در این‌باره تذکرات کلی داده می‌شود:
با این‌که نیازهای غذایی خانم‌های باردار زیاد می‌شود، ولی متأسفانه غالباً اشتهای آن‌ها به غذا کم‌تر می‌شود و اکثرشان مبتلای به «ویار» می‌شوند. در این صورت باید سعی کنند غذاهای کم حجم‌تری بخورند که از حیث غذایی غنی و کامل باشد. مواد مورد احتیاج بدن در تمام غذاها پراکنده است. بنابراین، تنوع در غذا بهترین برنامه یک خانم باردار است.
یکی از دانشمندان می‌نویسد:
برای داشتن بدن سالم، نه فقط باید غذای کافی داشته باشیم، بلکه باید اغذیه متنوع و مناسب مصرف کنید.[10]
یکی از دانشمندان می‌نویسد:
مادر باید در غذای شبانه روزی خودمقداری کانی‌ها و ویتامین‌های اضافی به مصرف برساند تا جنین آن مواد را طی هفت ماه رشد، نه تنها برای ساختن میناودانتین به کار برد، بلکه فرایند پیچیده استخوان‌ها نیز که در جریان همین مدت صورت می‌گیرد، به کار برد.[11]
دکتر غیاث الدین جزائری می‌نویسد:
ماست و پنیر به علت داشتن ویتامین و مخمّرهای مخصوص برای جلوگیری از ویار مفید می‌باشند؛ ولی خوردن ماست ترش برای زن آبستن مفید نیست. پنیر مانده هم لطفی ندارد. خوردن یک لیوان شیر همه روزه به عنوان صبحانه برای زن حامله تقریباً ضروری است. مخمر آبجو و جوانه گندم نیز مفید است. سیراب، شیردان، دل و قلوه و جگر سیاه بهترین منابع ویتامین‌های ب می‌باشند و مفید هستند.[12]
خوب است زنان باردار به‌طور مرتب از شیر استفاده نمایند. این غذا به قدری مفید و کامل می‌باشد که غذای رسمی پیمبران بوده است.
حضرت صادق علیه السلام فرمود:
شیر غذای پیامبران است.[13]
اغلب خانم‌ها در موقع بارداری دچار کمبود کلسیم شده به پا درد، کمردرد و شکستن ناخن مبتلا می‌شوند. از این رو به بانوان حامله توصیه می‌شود که خوردن میوه‌ها و سبزیجاتی را که کلسیم زیاد دارند و هم‌چنین سوپ استخوان و آبلیموی مرمری را فراموش ننمایند.[14]
بهترین غذا برای عموم مردم به ویژه بانوان باردار سبزی‌های خام و پخته و انواع میوه‌هاست. گیاهان و درختان، مواد غذایی را از زمین، آب، هوا و نور خورشید می‌گیرند و برای ما غذا درست می‌کنند؛ غذای سالم و طبیعی، همه میوه‌ها مفید هستند مخصوصاً مرکبات: سیب، به، گلابی، خرما. اما هر میوه‌ای دارای تمام مواد غذایی نیست. هر میوه‌ای خاصیت و فایده مخصوص دارد. هم‌چنین هر سبزی ای خاصیت ویژه دارد.
انواع ویتامین‌ها و مواد گوناگون غذایی در انواع میوه‌ها و حبوبات و سبزی‌ها پراکنده است. کسی که به بهداشت و تندرستی خویش علاقه‌مند است، باید از انواع میوه‌ها و سبزیجات اگرچه گاه گاه استفاده کند. مخصوصاً این کار برای زنان باردار مفید و لازم است. دین اسلام نیز به مسلمانان و خصوصاً به زنان باردار سفارش کرده که از میوه‌ها و سبزی‌ها استفاده کنند.
امام صادق علیه السلام فرمود:
هر چیز زینتی دارد و سبزی زینت سفره است.[15]
روزی امام رضا علیه السلام برای غذا خوردن نشست. دید سبزی خوردن حاضر نیست. به خدمت کار فرمود: تو که می‌دانی من بدون سبزی غذا نمی‌خورم.
لطفاً سبزی خوردن هم بیاور. وقتی سبزی حاضر گشت، امام مشغول غذا خوردن شد.[16]
پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود:
«به» بخورید، زیرا «به» هوش را زیاد می‌کند و اندوه را برطرف می‌سازد و فرزند را نیکو می‌گرداند.[17]
باز آن بزرگوار فرمود:
«به» بخورید و این میوه خوب را به دوستانتان هدیه کنید، زیرا «به» نور چشم را زیاد می‌کند و قلب‌ها را مهربان می‌گرداند. زنان آبستن نیز از این میوه خوب استفاده کنند تا فرزندانشان نیکو و زیبا گردند.[18]
هم‌چنین ایشان فرمود:
زنان آبستن در ماه‌های آخر، خرما بخورند تا فرزندانشان بردبار شوند.[19]
حضرت علی علیه السلام فرمود:
خرما بخورید، زیرا خرما شفای همه دردها است.[20]
از این قبیل احادیث فراوان است و این چند حدیث به عنوان نمونه ذکر شد. شما می‌توانید خواص میوه‌ها و سبزی‌ها را در کتاب‌های گوناگون بخوانید و بر طبق آن‌ها برنامه غذایی تهیه کنید و یا دراین‌باره با متخصص تغذیه مشورت نمایید.
پرهیز از استعمال دخانیات
به بانوان باردار توصیه می‌شود که از استعمال سیگار و کلیه دخانیات جداً خودداری نمایند، زیرا استعمال دخانیات علاوه بر این‌که به سلامتی و بهداشت خود مادر لطمه می‌زند، عوارض و آثار بدی هم روی جسم و اعصاب جنین خواهد گذاشت.
به این مقاله که خلاصه‌ای است از ترجمه یکی از مجلات خارجی توجه فرمایید:
در یک بررسی که در کشورهای اسکاندیناوی بر روی 6363 مادر حامله انجام یافته، نشان می‌دهد که وزن متوسط نوزاد مادرانی که به سیگار اعتیاد دارند، 170 گرم از وزن متوسط سایر نوزادان کم‌تر است و این کاهش وزن، به نسبت 50% در میان اطفال این مادران شایع است. از طرف دیگر، قدّ این نوزادان کوتاه‌تر از سایرین است و هم‌چنین قطر سر و شانه‌هایشان کوچک‌تر از سایر کودکان می‌باشد و مرگ و میر نیز در بین این نوزادان شش برابر بیش‌تر از سایر نوزادان است. در میان این کودکان، نقص عضو مادرزادی بیش‌تر از کودکان مادرانی است که به سیگار اعتیاد ندارند. استعمال سیگار موجب کم شدن اکسیژن خون و زیاد شدن «کربوکسى هموگلوبین» خون مادر و جنین می‌شود. بیماری مادرزادی قلب در کودکان مادران سیگاری 50% بیش‌تر از کودکان مادران غیر سیگاری است.
مطالعات نشان می‌دهد که این قبیل کودکان، در دوران تحصیل از سایر کودکان هم سن خود عقب مانده‌تر هستند و این عقب ماندگی، به مقدار سیگار مصرفی در دوران حاملگی بستگی دارد. زیرا سیگار باعث کم شدن سلول‌های مغز کودک می‌گردد. این‌ها قسمت کوچکی است از ضایعاتی که در اثر استعمال سیگار در مادران سیگاری و نوزادان آن‌ها به وجود می‌آید. شاید عوارض زیاد دیگری نیز باشد که هنوز شناخته نشده است. پس به همه مادرانی که خواهان زندگی سالم و سعادتمند برای خود و فرزندانشان هستند، توصیه می‌شود که از استعمال دخانیات اجتناب ورزند.[21]
دکتر جزائری می‌نویسد:
استعمال دخانیات هم برای مادر مضر است و هم به کودکی که در رحم دارد ضرر می‌رساند. نوشابه‌های الکلی نیز برای زنان آبستن فوق العاده خطرناک می‌باشد، زیرا الکل صرف نظر از مسمومیتی که ایجاد می‌نماید، ویتامین‌هایی را که مورد نیاز مادر و جنین می‌باشد نیز منهدم می‌کند و اولاد، ناقص الخلقه و معیوب خواهد شد. استعمال دخانیات و چای پررنگ نیز برای زنان آبستن فوق العاده زیان‌آور است.[22]
دکتر جلالی می‌نویسد:
الکل و مرفین و سایر مواد مخدر در خون وارد می‌شود و همین خون است که فتوس را احاطه کرده و بالنتیجه در رشد او تأثیر دارد و حتی عقیده جمعی بر آن است که استعمال دخانیات در زنش قلب جنین مؤثر است و میزان آن را بالا می‌برد.[23]
اگر بیمار شد
در صورتی که زن آبستن بیمار شود و به دارو احتیاج پیدا کند، باید در استفاده از آن خیلی احتیاط کند، زیرا این داروها اغلب برای بزرگ سالان تهیه شده است و وقتی مادر از آن‌ها استفاده کند، بدون شک از راه دستگاه گوارش او، وارد بدن کودک خواهد شد و معلوم نیست چه تأثیر سوئی در او خواهد گذاشت و در هر حال بی‌اثر نخواهد بود.
بنابراین، یک خانم باردار نمی‌تواند بی‌حساب و بدون عاقبت‌اندیشی از دارو استفاده کند. در هر صورت اولًا: تا ضرورت اقتضا نکند، نباید دوا استعمال نماید؛ ثانیاً: اگر ناچار شد، حتماً به پزشک تذکر بدهد که آبستن هستم و آیا این دارو برای کودکم ضرر ندارد؟ آن گاه با مشورت پزشک حاذق، به مقدار لازم دوا بخورد.
البته اگر بیماری مهمی داشته باشد، باید برای سلامت خودش و حتی برای نگهداری کودکش به پزشک مراجعه نماید، زیرا آن بیماری علاوه بر این‌که بر مادر لطمه می‌زند، ممکن است سلامتی کودک را نیز در معرض خطر قرار دهد.
یکی از دانشمندان می‌نویسد:
ویروس‌ها و میکروب‌ها می‌توانند در بعضی موارد از جفت عبور کنند و جنین بی‌دفاع را مورد حمله قرار دهند و او را به همان بیماری مادر مبتلا سازند.[24]
تغییر وضع غذای مادر و داروهایی که به مصرف می‌رساند و بیماری‌هایی که دچار می‌شود، در جنین اثر می‌کنند ... یک اختلال کوچک حاصل در اوائل زندگی جنینی، اثرات بزرگی طی رشد به بار خواهد آورد. روی این اصل است که زنان مسئولیت مخصوصی برای حفظ تندرستی خود در دوره‌هایی دارند که احتمال آبستن شدن آن‌ها می‌رود.[25]
مواد بسیاری غیر از مواد غذایی می‌توانند از جفت عبور کنند و رشد بچه را پیش از تولد تحت تأثیر قرار دهند. بیش‌تر داروهایی که معمولًا به کار می‌رفتند، برای تندرستی اشخاص بالغ، یعنی افراد کامل انسانی آزمایش شده‌اند.
چنان‌که معلوم شده، بعضی از این داروها از راه جفت عبور می‌کنند و در جنین یا بچه در حال رشد تأثیر سوء می‌نمایند. ویروس‌ها و باکتری‌ها و سایر انگل‌هایی که در بدن مادر به سر می‌برند، گاهی از جفت عبور می‌کنند و بچه را به همان بیماری مبتلا می‌سازند و یا در لحظات بحرانی، وضع رشد جنین را مختل و موجب رشد غیر عادی او می‌شوند.[26]
تأثیر حالت‌های روانی مادر در جنین
در بین دانشمندان بحث است که آیا افکار و احوال روانی مادر در روح جنین اثر دارند یا نه؟
گروهی از دانشمندان گذشته می‌گفتند که ترس و اضطراب شدید مادر در زمان بارداری، در روح کودک هم اثر می‌گذارد و ممکن است او را ترسو گرداند. هم‌چنین حسود بودن و کینه‌توزی مادر در روح جنین اثر می‌گذارد و امکان دارد که این دو صفت را به او منتقل سازد. برعکس خوش‌خویی، نوع دوستی، ایمان، شجاعت، مهر و مودت مادر در اعصاب و روان کودک نیز اثر خوب دارند. اینان می‌گفتند که کودکی که در رحم مادر زندگی می‌کند، یک عضو واقعی مادر است. بنابراین، افکار و احوال روانی مادر چنان‌که در جسم خودش اثر دارد، در کودکش نیز اثر خواهد داشت.
اما گروهی از دانشمندان جنین شناس و روان شناس کودک این مطلب را رد کرده‌اند و باطل بودنش را اثبات نموده‌اند. اینان می‌گویند که افکار و احوال روانی مادر در ایام بارداری، نمی‌تواند تأثیر مستقیمی در اعصاب و روان کودک داشته باشد.
دکتر جلالی می‌نویسد:
رابطه مستقیم میان مادر و جنین نیست. رابطه مادر و جنین از طریق بند ناف است و در این بند ناف، عصبی نیست که جریان عصبی را هدایت کند، بلکه بندناف شامل رگ‌های خون است. بنابراین، حالات هیجانی و عصبی به آن صورت که قدما معتقد بودند، نمی‌تواند از بند ناف به جنین منتقل شود.[27]
البته حق با این دانشمند است و نمی‌توان مدعی شد که افکار و حالات نفسانی زن آبستن، مستقیماً در روح و اعصاب کودک اثر می‌گذارد. اما این مطلب هم درست نیست که کسی بگوید: افکار و هیجان‌های روحی مادر، هیچ گونه تأثیری- گرچه غیر مستقیم- در اخلاق و نفسانیات کودک ندارد. برای روشن شدن مطلب به این سه نکته توجه فرمایید:
1. روح و جسم انسان با یکدیگر مربوط و پیوسته‌اند. بیماری و سلامت، قوت و ضعفِ اعصاب و نیروهای جسمانی حتی گرسنگی و سیری انسان، در طرز تفکر و چگونگی اخلاق او تأثیر دارند.
شخصیت اخلاقی انسان، تا حدودی به مزاج مخصوص و ساختمان ویژه اعصاب و مغز او و روح سالم در بدن سالم مربوط است کمبود یا فقدان پاره‌ای از مواد غذایی، ممکن است اعصاب و مغز را برای بروز اخلاق زشت و هیجان‌های روانی آماده سازد.
2. جنین از غذایی استفاده می‌کند که به‌وسیله دستگاه گوارش مادر تهیه می‌شود.
کودک تا هنگامی که در رحم مادر زندگی می‌کند، از جهت غذا پیرو مادر است و چگونگی غذای مادر در پرورش جسمی و روانی کودک نیز مؤثر است.
دکتر جلالی می‌نویسد:
هر آن چه در سلامت مادر مؤثر واقع شود، عیناً در سلامت جنین اثر دارد. اگر غذای مادر از کلسیم کمبود داشته باشد، این کمبود در ساختمان استخوان‌ها و دندان‌های کودک اثر می‌گذارد.[28]
3. این مطلب به اثبات رسیده که اضطراب‌ها و هیجان‌های شدید انسان، در تمام بدن و از جمله در دستگاه گوارش او کاملًا تأثیر دارد. به هنگام غم و اندوه فراوان یا ترس شدید، اشتها کم شده و غذا کاملًا هضم نمی‌گردد. دستگاه گوارش مختل می‌شود و نظم دستگاه عصبی برهم می‌خورد. در نظام معیّنِ ترشحات طبیعی غدد، اختلالاتی رخ می‌دهد.
بعد از ذکر این سه مقدمه، می‌توان گفت که افکار و هیجان‌های روحی مادر، گرچه مستقیماً به اعصاب و مغز کودک منتقل نمی‌شود، اما چون آن‌ها در بدن و دستگاه گوارش مادر تأثیر دارد و غذای جنین هم به‌وسیله مادر تأمین می‌شود و چگونگی تغذیه هم در بروز حالات روانی و شخصیت آینده کودک اثر دارد، به این دلیل می‌توان به‌طور قطع مدعی شد که عواطف و افکار و حالات روانی مادر، بدون شک در جان و روان کودک نیز مؤثر است و در شخصیت آینده او اثر دارد.
عصبانیت یا اضطراب یا ترس شدید مادر، وضع عمومی مزاج و دستگاه گوارش او را برهم می‌زند و اعصابش را مختل می‌سازد و این حالت غیر عادی، چنان‌که برای جسم و جان خود مادر ضرر دارد، وضع تغذیه کودک را نیز که در رحم او زندگی می‌کند مختل خواهد ساخت. در این صورت، ممکن است اعصاب و مغز کودک را برای یک عارضه روانی که بعداً به ظهور می‌رسد آماده گرداند.
دکتر جلالی می‌نویسد:
حالات هیجانی شدید و تکان‌های ناراحت کننده که برای مادر اتفاق می‌افتد، مسلماً مضر به وضع مزاجی و رشد جنین است، زیرا چنین حالاتی نظم دستگاه عصبی را برهم می‌زند و بر اثر ترشح غیر طبیعی غدد، عمل صحیح دستگاه گوارش مختل می‌شود و شاید تنها علتی که نوزاد، موجودی عصبی و آماده برای برخی بیماری‌های روانی می‌شود، همین حالات هیجانی است که به مادر در هنگام بارداری دست می‌دهد.[29]
یک خانم باردار که از جهت جسم و جان در آرامش کامل باشد، شادمان، خیرخواه، با ایمان، نوع دوست و با محبّت زندگی کند، تنی سالم و روانی پاک داشته باشد، جنینی که در رحم او زندگی می‌کند نیز از جهت جسم و جان در آرامش خواهد بود. پرورش و رشد در چنین محیط سالم و امنی، بدون شک در شخصیت جسمی و روانی کودک تأثیر فراوانی خواهد داشت و برعکس، بی‌ایمانی، حسادت، کینه‌توزی، ترس و اضطراب شدید، پریشانی و هیجان‌های روانی مادر، وضع تغذیه کودک را برهم می‌زند و آرامش روانی او را مختل می‌سازد و زمینه را برای بروز اخلاق زشت و بیماری‌های روانی آماده خواهد ساخت.
پزشکان امراض روحی ثابت کرده‌اند که شصت و شش درصد کودکان مبتلا به امراض روحی، بیماری را از مادران خود به ارث برده‌اند و چنان چه مادری سالم و بی‌عیب باشد، بچه‌اش نیز دارای دستگاه عصبی سالم و بی‌نقص خواهد بود. اگر زنی بخواهد بچه‌ای سالم و شاداب و از نظر قوای عقلی بدون نقص داشته باشد، قبل از تولد کودک باید در فکر سلامت خود باشد.[30]
عوامل محیط بر رشد بدنی و روانی جنین آدمی مؤثرند.[31]
چند توصیه به بانوان باردار
1. به بانوان باردار توصیه می‌شود که از حمل چیزهای سنگین و حرکت‌های بسیار شدید و فعالیت‌های خسته کننده خودداری نمایند، زیرا کارهای خسته کننده مادر، محیط امن و آسایش کودک را برهم می‌زند و او را ناراحت می‌سازد و حتی ممکن است به سقط شدن او بینجامد.
2. مسافرت کردن در ماه‌های آخر بارداری بی‌ضرر نیست و اگر ضرورتی نباشد، ترک آن بهتر است. اما کارهای سبک و حرکت‌های آرام، نه تنها ضرر ندارد، بلکه برای سلامت و بهداشت مادر و کودک هر دو مفید است.
دکتر جلالی می‌نویسد:
خستگی زیاد مادر موجب زیاد شدن مواد سمی در خون می‌شود و همین خون- که غذای جنین را شامل است- در ساختمان کودک مؤثر واقع می‌شود.[32]
3. کودکی که در رحم مادر زندگی می‌کند، برای رشد و پرورش خویش، احتیاج به اکسیژن دارد، اما جنین خودش تنفس نمی‌کند و مستقیماً از هوای آزاد استفاده نمی‌نماید، بلکه از اکسیژنی که به‌وسیله تنفس مادر تهیه می‌شود، استفاده می‌کند. مادر، هم اکسیژن مورد نیاز بدن خود را فراهم می‌سازد و هم اکسیژن مورد نیاز جنین را. اگر او در هوای سالم و خوب تنفس کند، هم سلامت خود را حفظ کرده و هم به سلامت و پرورش صحیح کودکش کمک نموده است. اما اگر در هوای مسموم تنفس کند، به سلامت خود و کودکش لطمه وارد خواهد ساخت.
بنابراین، به بانوان باردار توصیه می‌شود که سعی کنند از هوای سالم استفاده نمایند، در هوای پاک قدم بزنند و نفس عمیق بکشند. هم‌چنین از شب نشینی‌های خسته کننده، جداً اجتناب کنند.
4. از استعمال دخانیات خودداری نمایند. در مواقع خواب پنجره اتاق را باز کنند تا هوای سالم داخل شود، زیرا کمبود اکسیژن، ممکن است به سلامت کودک لطمه غیر قابل جبرانی وارد سازد.
دکتر جلالی می‌نویسد: بسیاری از نقایص ساختمانی مثل لب شکری، کف پای صاف و حتی تیپ مغولی- که سابقاً آن‌ها را نتیجه عامل ارثی می‌دانستند- امروزه عوامل محیطی و به خصوص کمبود اکسیژن را در دوره حاملگی مسئول آن‌ها می‌دانند.[33]
حرمت کورتاژ
جلوگیری از آبستن شدن در صورتی که زن و شوهر راضی باشند، از نظر اسلام منعی ندارد.
اگر زن و شوهر تمایلی به بچه‌دار شدن نداشته باشند، می‌توانند به‌وسیله قرص یا آمپول‌های بی‌ضرر یا انزال یا هر وسیله دیگر، از انعقاد نطفه جلوگیری کنند. البته جلوگیری از بچه‌دار شدن در نظر اسلام پسندیده نیست، زیرا اسلام دوست دارد که نسل مسلمانان هر چه بیش‌تر شود، اما به هر حال این کار حرام نیست. ولی از وقتی که سلول نر و ماده در رحم زن قرار گرفت و ترکیب یافت، موجود زنده‌ای وجود یافته که از نظر اسلام محترم است و حق حیات دارد. آن موجود جدید گر چه بسیار کوچک و ظریف است، اما یک انسان بالقوه است، موجود زنده‌ای است که با سرعت و جدیت فراوان به سوی کمالات انسانی در حرکت و تکاپو می‌باشد. آن موجود ظریف با آن استعداد فوق العاده‌ای که دارد، از مادر مهربان می‌خواهد که محیط ایمنی برایش فراهم سازد تا پرورش یابد و یک انسان کامل گردد. اگر این موجود لایق و شریف را سقط کنید و به قتلش برسانید، شما قاتل شمرده می‌شوید و به‌واسطه ارتکاب این عمل زشت، در قیامت بازخواست خواهید شد.
دین مقدس اسلام که از حقوق همه دفاع می‌کند، سقط جنین و فرزند کشی را به‌طور کلی تحریم می‌نماید.
اسحاق بن عمار می‌گوید:
به حضرت موسی بن جعفر علیهما السلام عرض کردم: آیا به زنی که از آبستن شدن می‌ترسد، اجازه می‌دهید به‌وسیله خوردن دارو بچه‌اش را سقط کند؟ حضرت فرمود: نه، هرگز اجازه نمی‌دهم. عرض کردم: در آغاز آبستنی که هنوز نطفه است؟ فرمود: ساقط کردنش جایز نیست. آغاز خلقت انسان از همان نطفه بودن شروع می‌شود.[34]
خداوند در قرآن می‌فرماید:
در قیامت [پدر و مادر] مورد بازخواست قرار می‌گیرند که به چه جرمی فرزند بی‌گناه خودتان را کشتید؟[35]
سقط جنین عمل بسیار زشتی است که اسلام آن را نهی کرده است، علاوه بر این‌که این کار، برای جسم و جان مادر نیز ضرر دارد.
دکتر پاک نژاد در کنفرانس سقط جنین می‌گوید:
بنابر آن چه در کرسی‌های علمی جرنتولوژی و ژریاتری ثابت شده، کورتاژ طول عمر متوسط را کاهش می‌دهد ... و از نظر روانی نیز بنابر پژوهش‌های علمی، کورتاژ تعادل روانی زنان را برهم می‌زند.[36]
از سال 1951 تا سال 1953، در حدود 1/ 26 درصد تلفات زایمانی مادران در شهر نیویورک مربوط به سقط جنین بوده است و در فاصله ده سال، این رقم به 1/ 42 درصد افزایش یافته است. در سال 1963 در کشور شیلی، تلفات سقط جنین برابر 39 درصد کل تلفات مادران بوده است.[37]
یکی از بهانه‌هایی که باعث سقط جنین می‌شود، فقر و تنگ دستی خانواده است.
بعضی از پدران و مادران نادان، به عذر فقر و نداری، بچه‌های بی گناه خویش را سقط می‌کنند.
البته فقر و تنگ دستی، بلای بسیار بزرگی است که بسیاری از خانواده‌ها به آن مبتلا می‌باشند و تحمل آن دشوار است، اما به هر حال، اسلام آن را یک عذر موجه نمی‌داند.
آخر بچه بی‌گناه چه تقصیری دارد که پدر و مادر او را از حق حیات محروم می‌سازند؟
خدا در قرآن شریف می‌فرماید:
فرزندان خویش را از ترس فقر نکشید، ماییم که شما و آن‌ها را روزی می‌دهیم.
فرزند کشی گناه و اشتباه بزرگی است.[38]
اکنون که نطفه انسانی انعقاد یافته، پدر و مادر باید این سختی را تحمل کنند. ممکن است همین بچه در آینده یک شخصیت ممتاز و برجسته‌ای شود که پدر و مادر و اجتماع از وجودش بهره‌مند گردند. ممکن است به برکت وجود همین کودک، اوضاع اقتصادی خانواده نیز بهبود یابد و از فقر و تنگ دستی نجات یابند.
بهانه‌های دیگر از قبیل اشتغال در خارج منزل و شغل اداری و یا زیاد بودن بچه‌ها نیز عذر شرعی و وجدانی نیست که عمل زشت کورتاژ را تجویز نماید.
ساقط کردن بچه نه تنها زشت و حرام است، بلکه اسلام برای این گناه بزرگ جریمه نقدی هم مقرر داشته است که به نسبت حالات مختلف جنین تفاوت دارد.
امام صادق علیه السلام فرمود:
بچه سقط شده اگر نطفه باشد، خون بهایش بیست دینار طلا و اگر علقه و خون بسته باشد، چهل دینار طلا و اگر به مرحله مضغه و گوشت رسیده باشد، شصت دینار طلا و اگر استخوان بندی شده باشد، هشتاد دینار طلا واگر به صورت انسان درآمده باشد، یکصد دینار طلا و اگر دارای روح انسانی باشد، دیه‌اش، دیه یک انسان کامل است.[39]
بانو افسر الملوک عاملی دراین‌باره اشعار بسیار زیبایی سروده که در ذیل می‌خوانید:
به خواب آمد مرا طفل جنینی
بگفتا مادرم را گر ببینی
بگو مادر خطا از من چه دیدی؟
که بی‌جرمم به خونم درکشیدی؟
درونت کودکی آرام بودم
کجا محکوم بر اعدام بودم؟
به خونم چنگ و دندان تیز کردی
زخون دامان خود، لبریز کردی
بدم تازه رسیده میهمانت
نه آسیبی رسید از من به جانت
به مهمان بایدت مهمان نوازی
نه بی‌رحمانه‌اش نابود سازی
تو فکر خرج و برجم را نمودی
زجسم کوچکی جان در ربودی
مرا روزی به همره بود مادر
ولی افسوس ننمودی تو باور
تو گردش را به من ترجیح دادی
اساس ظلم در عالم نهادی
امید کودکان بر مام باشد
چو مادر باشدش آرام باشد
امیدم بود رویت را ببینم
گلی از گلشن حسنت بچینم
دلم می‌خواست پستانت زنم چنگ
غمت بیرون نمایم از دل تنگ
دلم می‌خواست از شیرت بنوشم
صدای مادرم آید به گوشم
امیدم بود لبخندم ببینی
کنار تختخوابم خوش نشینی
امیدم بد دبستانم فرستی
دهی تعلیم، درس حق پرستی
بیایم از در و شادت نمایم
سرود کودکان بهرت سرایم
امیدم بود گردم من جوانی
زمان پیری ات قدرم بدانی
زمان پیری ات غم خوار باشم
به هر کاری برایت یار باشم
من اینک روح پاکم در جنان است
مکانم در جوار حوریان است
کنون کن توبه، استغفار شاید
خدای مهربان رحمت نماید
تمنا دارد «افسر» ار توانی
پیامم را به مادرها رسانی[40]
[41]
[1] . دکتر ابوالقاسم رضوانى، بهداشت جسمى و روانى کودک، ص 62
[2] . اعجاز خوراکیها، ص 220
[3] . بیوگرافى پیش از تولد، ص 182
[4] . دکتر جلالى، روانشناسى کودک، ص 190
[5] . بحارالأنوار، ج 57، ص 342، باب بدأ خلق الإنسان فی الرحم ...: عن محمّد بن مسلم، عن أبیعبداللَّه علیه السلام قال:« ... غذاؤُه ممّا تأکل أُمّه ویشرب ممّا تشرب ...»
[6] . مستدرک الوسائل، ج 16، ص 384، بابُ استحبابِ أکل التمر ...: وقال صلى الله علیه و آله و سلم:« أطعموا المرأة فی شَهْرِها الذی تلد فیه التَمْرَ؛ فإنَّ ولدَها یکونُ حلیماً نقیّاً»
[7] . همان، ج 16، ص 401، باب السفرجل ...، ح 10: وعنه صلى الله علیه و آله و سلم قال:« کلوا السفرجلَ ...؛ فإنّهُ یُحَسِّنُ أوْلادکم ...». وفی روایةٍ:« ... یُحَسِّنُ أخلاقَ أولادَکم»
[8] . همان، ج 16، ص 402، باب السفرجل ...، ح 16: عن الرضا علیه السلام قال:« علیکم بالسَفَرْجَلِ؛ فإنَّهُ یَزیدُ فی العقلِ»
[9] . همان، ج 15، ص 214، باب نوادر ما یتعلَّق بأبواب أحکام الأولاد، ح 14: أبوالعباس المستغفری فی طبِّ النبیّ صلى الله علیه و آله و سلم قال: قال صلى الله علیه و آله و سلم:« ما من امرأةٍ حاملةٍ أکَلَتْ البِطّیخَ لا یکونُ مولودُها إلّاحسنَ الوجهِ والخُلْقِ»
[10] . اسکات، علم و زندگى، ترجمه احمد بیرشک، ص 426
[11] . مارگارت تىگلیبرت، بیوگرافى پیش از تولد، ص 80
[12] . اعجاز خوراکیها، ص 223
[13] . بحارالأنوار، ج 63، ص 101، باب الألبان و بدو خلقها ...، ح 19: عن خالد بن نجیح، عن أبیعبداللَّه علیه السلام، قال:« اللبنُ من طعامِ المرسلین»
[14] . اعجاز خوراکیها، ص 224
[15] . مستدرک الوسائل، ج 16، ص 414، باب استحباب حضور البَقْل ...، ح 1: الشیخ الطوسی فی أمالیه، بسنده إلى أبیقتادةَ قال: قال لی أبوعبداللَّه علیه السلام:« لکلّ شىءٍ حِلْیَةٌ وحلیةُ الخِوانِ البقلُ ...»
[16] . طبرسى، مکارم الاخلاق، ص 201، فی البقول: عن أحمد بن هارون، قال: دخلتُ على الرضا علیه السلام، فدعا بالمائدة، فلمیکن علیها بقل، فأمسک یده. ثم قال:« یا غلام! أما علمتَ أنّی لا آکل على مائدة لیس علیها خضراء؟ فأتِ بها». قال: فذهب وأتى بالبقل، فمَدَّ یَدَهُ فأکَلَ وأکلتُ معه
[17] . همان، ص 196: عن الرضا علیه السلام قال: أتى النبیَّ سفرجلًا ... ثم قال:« علیکم بالسفرجل؛ فإنَّه یجلوُ القلب ویذهب بطخاء الصدر». وعنه صلى الله علیه و آله و سلم قال:« وأطعموا حبالاکم؛ فإنَّه یُحسِّنُ أوْلادکم»
[18] . مستدرک الوسائل، ج 16، ص 401، باب السفرجل، ح 10، وعنه صلى الله علیه و آله و سلم قال:« کلوا السفرجلَ وتهادوه بینَکم؛ فإنَّه یَجْلوُ البصرَ ویثبِّتُ المودة فی القلبِ. وأطعِموا حِبالاکم؛ فإنَّهُ یُحَسِّنُ أوْلادَکم»
[19] . همان، ص 384، باب استحبابُ أکْلِ التمر ...، ح 2: وقال صلى الله علیه و آله و سلم:« أطعموا المرأةَ فی الشهر الذی تلد فیه المرأة التمرَ؛ فإنَّ ولدَها یکونُ حلیماً نقیّاً»
[20] . همان، ص 380، باب حبّ التمر و ...، ح 4: عن أمیرالمؤمنین علیه السلام قال:« کلوا التمرَ؛ فإنَّ فیه شفاءًا من الأدواء»
[21] . مکتب اسلام، سال 15، شماره 6
[22] . اعجاز خوراکیها، ص 215
[23] . روانشناسى کودک، ص 222
[24] . بیوگرافى پیش از تولد، ص 150
[25] . همان، ص 48
[26] . همان، ص 183
[27] . روانشناسى کودک، ص 188
[28] . همان، ص 222
[29] . همان، ص 223
[30] . اطلاعات، شماره 10355؛ کودک، ج 1، ص 119
[31] . بیوگرافى پیش از تولد، ص 125
[32] . روانشناسى کودک، ص 222
[33] . همان، ص 190
[34] . وسائل الشیعه، ج 29، ص 25، باب أنّه یحرم على المرأة شرب الدواء: عن إسحاق بن عمّار، قال: قلتُ لأبیالحسن علیه السلام:« المرأة تخاف الحبلَ، فتشربُ الدواء، فتُلْقی ما فی بطنها؟ ... قال:« لا». فقلتُ:« إنّما هو نطفةٌ!». فقال:« إنَّ أوّل ما یُخْلَقُ نطفَةٌ»
[35] . تکویر( 81) آیات 8- 9:« وإذا الموْؤودة سُئلت* بأىِّ ذَنْبٍ قُتِلَتْ»
[36] . مکتب اسلام، سال 13، شماره 8
[37] . همان
[38] . اسراء( 17) آیه 31:« ولا تَقْتُلوا أوْلادَکم خشیةَ إملاق نحن نَرْزُقُهُم وإیّاکم إنَّ قَتْلَهم کان خِطْئاً کبیراً»
[39] . وسائل الشیعه، ج 29، ص 229، باب دیة النطفة ...، ح 1: عن ابن مُسکانَ، عن أبیعبداللَّه علیه السلام قال:« دیةُ الجنینِ خمسة أجزاء ... للنطفة عشرون دیناراً وللعلقة ... أربعون دیناراً وللمضغةِ ... ستّون دیناراً وللعَظْمِ ... ثمانون دیناراً وإذا تمّ الجنینُ کانت له مئةُ دینار فإذا أُنشِىءَ فیه الروح فدیتُهُ ألف دینار ...»
[40] . مکتب اسلام، سال 16، شماره 12
[41] امینى، ابراهیم، تربیت، 1جلد، بوستان کتاب (انتشارات دفتر تبلیغات اسلامى حوزه علمیه قم) - قم، چاپ: هفتم، 1390.