روزه
یکى دیگر از عبادتهاى بزرگ اسلامى روزه است. انسان روزهدار به قصد روزه، از طلوع فجر تا مغرب، از مبطلات روزه اجتناب مىکند. روزه یک عبادت است و باید به قصد قربت انجام بگیرد و ریا و خودنمایى موجب بطلان آن است.
درباره فضیلت روزه احادیث فراوانى وارد شده است:
رسول خدا صلى الله علیه و آله و سلم فرمود: روزه سپر آتش دوزخ است.[1]
امام صادق علیه السلام فرمود: خداى متعال مىفرماید: روزه مال من است و من پاداش روزه هستم.[2]
همچنین فرمود: خواب روزهدار عبادت، سکوتش تسبیح، عملش مقبول و دعایش مستجاب است.[3]
رسولخدا صلى الله علیه و آله و سلم فرمود: خداى عزّوجل مىفرماید: همه اعمال نیک بندگان از ده تا هفت صد برابر پاداش داده مىشود، جز صبر که اختصاص به من دارد و من جزاى آن هستم. ثواب صبر را فقط خدا مىداند. مقصود از صبر، روزه است.[4]
امام محمد باقر علیه السلام فرمود: اسلام بر پنج چیز بنا شده است: نماز، زکات، حج، روزه و ولایت.[5]
بر هر مسلمانى که به سن بلوغ رسیده و عذر شرعى ندارد واجب است که ماه رمضان را روزه بگیرد. اگر بدون عذر شرعى روزه خود را افطار کند گناه بزرگى مرتکب شده است که علاوه بر قضاى آن، کفاره هم باید بدهد؛ یعنى شصت روز روزه بگیرد، یا شصت نفر فقیر را اطعام کند، یا یک بنده را در راه خدا آزاد کند.
روزه از چند دسته ساقط است:
1. بیمارى که روزه گرفتن برایش ضرر دارد.
2. مسافرى که رفت و برگشت او هشت فرسخ یا بیشتر باشد.
3. زنى که خون حیض یا نفاس مىبیند.
4. زن آبستنى که زایمانش نزدیک شده و روزه گرفتن براى او یا حملش ضرر دارد.
5. زنى که بچه شیر مىدهد و در اثر روزه شیرش کم مىشود و براى بچهاش ضرر دارد.
این پنج گروه روزه خود را افطار مىکنند، ولى بعد از ماه رمضان باید قضاى آن را بگیرند، اما کفاره و گناه ندارد.
البته پیرزن و پیر مردى که نمىتوانند روزه بگیرند یا برایشان دشوار است، مىتوانند روزه را افطار کنند، قضا هم بر آنان واجب نیست.[6]
آنچه در تعریف روزه و مسائل مربوط گفته شد مطابق فتواى فقها بود، ولى علماى اخلاق وجوب امساک در روزه را گستردهتر مىدانند. آنان مىگویند: روزه اصطلاحى فقها گرچه صحیح بوده و تکلیف را ساقط مىسازد، ولى براى قبول آن، موارد دیگرى هم باید ترک شود که عبارت است از: ترک همه گناهان. آنها مىگویند: روزه انسان در صورتى کامل و مورد قبول واقع مىشود که همه اعضا و جوارحش روزهدار باشند؛ یعنى چشم و گوش و زبان و دست و پاى خود را از ارتکاب گناهان مربوط باز بدارد. چنین روزهاى را روزه خواص مىنامند.
بالاتر از این روزه، روزه خواصِ خواص است که آن عبارت است از اینکه روزهدار علاوه بر امساک از مفطرات فقهى و ارتکاب گناهان، قلب خود را نیز از توجه به غیر خدا باز دارد، خدا را حاضر و ناظر خود بداند.
محمدبن عجلان مىگوید: از امام صادق علیه السلام شنیدم که فرمود: روزهدارى تنها به امساک از خوردن و آشامیدن نیست بلکه وقتى روزهدار هستى گوش و چشم و زبان و شکم و عورت تو نیز روزهدار باشند. دست و عورت خود را نگهدار، ساکت باش مگر از سخن خوب و در زمان روزهدارى با خدمتگزار مدارا کن.[7]
امام صادق علیه السلام فرمود: وقتى روزهدار بودى گوش و چشم خود را از حرام و کارهاى زشت باز دار. از جدال و اذیت خادم اجتناب کن. باید وقار و متانت روزهدارى بر تو ظاهر باشد. روز روزهدارى تو مانند روز افطارت نباشد.[8]
رسولخدا صلى الله علیه و آله و سلم فرمود: هر که ماه رمضان را در حال سکوت روزه بگیرد و گوش و چشم و زبان و عورت و جوارح خود را از حرام به قصد قربت، حفظ کند، خدا او را به خود نزدیک مىکند به طورى که پاهایش با پاهاى حضرت ابراهیم خلیل اللّه، برخورد مىنماید.[9]
روزهدار به مهمانى خداى بزرگ دعوت شده است و باید ادب ضیافت را نگه دارد و مرتکب بىادبى نشود. سعى کند روزهدار واقعى باشد تا از الطاف و جایزههاى میزبان خود بهرهمند گردد. جایزههایى که از جوایز دنیوى بسیار ارزندهتر و بالاترند.
امام صادق علیه السلام فرمود: روزهدار در باغهاى بهشت گردش مىکند و استفاده مىنماید. فرشتگان تا وقت افطار برایش دعا مىکنند.[10]
امیرالمؤمنین علیه السلام از پیامبر صلى الله علیه و آله و سلم نقل کرده که در شب معراج به خداى متعال عرض کرد: پروردگارا اولین عبادت چیست؟ فرمود: روزه عرض کرد: نتیجه روزه چیست؟ فرمود: روزه حکمت را در پى دارد و حکمت موجب معرفت و معرفت باعث یقین مىشود. وقتى بنده اهل یقین شد دیگر باکى ندارد؛ در سختى باشد یا در آسانى.[11]
حسن بن صدقة از حضرت موسى بن جعفر علیه السلام نقل کرده که فرمود: در نیم روز، خواب قیلوله داشته باشید، زیرا خداى متعال روزهدار را در حال خواب اطعام و سیراب مىکند.[12]
امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: رسول خدا صلى الله علیه و آله و سلم روزى براى ما خطبه خواند و فرمود: اى مردم! ماه خدا با برکت و مغفرت به شما روى آورده، بهترین ماه نزد خداست. روزهایش بهترین روزها و شبهایش بهترین شبها، و ساعتهایش بهترین ساعتهاست. در این ماه به مهمانى خدا دعوت شدهاید و مورد کرامت و لطف خدا واقع شدهاید. نَفَسهاى شما ثواب تسبیح، خواب شما عبادت و عمل شما قبول و دعایتان مستجاب مىشود.[13]
فلسفه روزه
روزه یکى از بهترین راههاى تزکیه و تهذیب نفس و سیر و سلوک الى اللّه است. اگر طبق دستورهاى الهى انجام گیرد، زنگار غفلت و گناه را از دل مىزداید و آن را با صفا و نورانى مىکند، شیاطین را از خانه دل خارج مىسازد و براى ورود ملائکه و تابش انوار حکمت و یقین آماده مىگرداند. چنین روزهدارى دعوت مهمانى خداى متعال را پذیرفته و براى دریافت جوایز الهى لیاقت پیدا کرده است. بدون شک از افاضات پروردگار مهربان هم برخوردار خواهد شد.
دومین فلسفه روزه ایناست که روزهداران ثروتمند طعم گرسنگى را مىچشند و به فکر مستمندانى که غالباً در مضیقه غذا هستند مىافتند و به آنان کمک مىکنند.
هشام بن حکم از امام صادق علیه السلام از فلسفه روزه سؤال کرد، حضرت فرمود: خدا روزه را بدین جهت واجب کرد که اغنیا با فقرا برابر شوند، زیرا ثروتمند هرگز در غیر رمضان طعم گرسنگى را نمىچشد تا بر فقیر ترحم کند و خدا خواسته تا در ایام روزهدارى مزه تلخ گرسنگى را بچشد و بر گرسنگان ترحم کند.[14]
امام رضا علیه السلام در جواب محمد بن سنان نوشت: علت وجوب روزه این است که روزهدار طعم گرسنگى و تشنگى را بچشد، تااین که ذلت و مسکنت را بیابد و مأجور و صابر باشد و گواهى باشد بر دشوارىهاى آخرت، وسیلهاى باشد براى سرکوب خواستههاى نفسانى، نوعى پند و راهنمایى آخرت باشد، تا معناى فقر و مسکنت دنیا و آخرت را بفهمد.[15]
با رعایت فلسفه مذکور مىتوان نسبت به حل مشکل گرسنگى در جهان تا اندازهاى کمک کرد، یعنى چنانچه روزهداران متمکن جهان یک وعده غذاى خود را در روز امساک و ذخیره کنند و در پایان ماه رمضان مجموع غذاهاى ذخیره شده یا پول آن را فطریه در اختیار مستمندان بلاد خود، یا سایر بلاد اسلامى قرار دهند، کمک قابل توجهى به فقرا خواهد شد. حال اگر صدقات و خیراتى که در این ماه استحباب دارد و بدانها توصیه شده نیز بدین رقم اضافه کنیم مبلغ قابل توجهى براى فقرا و گرسنگان تهیه خواهد شد. البته مشروط به این که با برنامه صحیح گردآورى و به مصرف برسد.
سومین و مهمترین فلسفه روزه، ریاضت نفس و تمرین ترک گناه و تحصیل تقوا است. روزهدار واقعى در ماه رمضان با جدیت کامل از ارتکاب هر گناهى اجتناب مىکند. بلکه به خاطر روزهدارى حتى از لذتهاى مشروعى مانند خوردن، آشامیدن و غیره چشمپوشى مىکند و با قصد قربت این ریاضت جسمانى و نفسانى رابه مدت یک ماه ادامه مىدهد. چنین فردى داراى قدرت و اراده نیرومندى شده است که مىتواند بعد از این ماه نیز هم چنان با تقوا باقى بماند. قرآن کریم نیز بدین مطلب اشاره کرده است:
اى کسانى که ایمان آوردهاید روزه بر شماواجب شد، چنان که بر پیشنیان شما نیز واجب شده بود. باشد که با تقوا شوید.[16][17]
[1]. کافى، ج 4، ص 62: قال رسول اللّه صلى الله علیه و آله و سلم:« الصوم جُنَّةٌ من النار»
[2]. همان، ص 63: عن أبیعبداللّه علیه السلام قال:« إنّ اللّه یقول: الصوم لی و أنا أُجْزى علیه»
[3]. وسائل الشیعه، ج 10، ص 401: عن أبیعبداللّه علیه السلام قال:« نوم الصائم عبادة، و صمته تسبیح، و عمله متقبَّل، و دعاؤه مستجاب»
[4]. همان، ص 404: قال رسول اللّه صلى الله علیه و آله و سلم:« قال اللّه عزّوجلّ: کلّ أعمال بنی آدمَ بعشرة أضعافها إلى سبعمائة ضعف إلا الصبر؛ فإنّه لی و أنا أجزى به، فثواب الصبر مخزون فی علم اللّه و الصبر الصوم»
[5]. کافى، ج 4، ص 62: عن أبی جعفر علیه السلام قال:« بُنی الإسلام على خمسة أشیاءَ: على الصلاة، و الزکاة، و الحجّ، و الصوم، والولایة»
[6]. غیر از روزه ماه رمضان روزه هاى واجب دیگر و هم چنین روزههاى مستحب زیادى نیز داریم، روزه حرام و مکروه نیز داریم که در کتابهاى فقهى و رسالههاى عملیه آمده است
[7]. وسائل الشیعه، ج 10، ص 165: محمد بن عجلان قال: سمعت اباعبداللّه علیه السلام یقول:« لیس الصیام من الطعام و الشراب، ان لا یأکل الانسان و لایشرب فقط، ولکن اذا صمت فلیصم سمعک و بصرک و لسانک و بطنک و فرجک، و احفظ یدک و فرجک، و اکثر السکوت الا من خیر و ارفق بخادمک»
[8]. همان، ص 163: قال أبو عبداللّه علیه السلام:« إذا صمتَ فلیصم سمعک و بصرک من الحرام و القبیح، ودَع المراءَ و أذى الخادم، ولیکن علیک وقار الصیام، ولا تجعل یوم صومک کیوم فطرک»
[9]. همان، ص 164: قال رسول اللّه صلى الله علیه و آله و سلم:( فى خطبة له)« و من صام شهر رمضان فى إنصات و سکوت، و کفّ سمعه و بصره و لسانه و فرجه و جوارحه من الکذب و الحرام و الغیبة تقرّباً قرّبه اللّه حتى تمسّ رکبتاه رکبتی إبراهیم خلیل الرحمان»
[10]. همان، ص 406: عن أبیحمزه الثمالی قال: سمعت أبا عبداللّه علیه السلام یقول:« إنّ الصائم منکم لیرتع فی ریاض الجنة، و تدعوله الملائکة حتى یفطر»
[11]. بحارالانوار، ج 77، ص 27: أمیرالمؤمنین علیه السلام عن النبیّ صلى الله علیه و آله و سلم:« قال فی لیلة المعراج: یا ربّ ما أوّل العبادة؟ قال: أوّل العبادة الصمتُ والصوم. قال: و ما میراث الصوم؟ قال: یورث الحکمة، والحکمة تورث المعرفة، والمعرفة تورث الیقین، فإذا استیقن العبد لایبالی کیف أصبح بعسرأم بیسر»
[12]. کافى، ج 4، ص 65: حسن بن صدقة، قال: قال أبو الحسن علیه السلام:« قیلوا، فإنّ اللّه یطعم الصائم و یسقیه فى منامه»
[13]. وسائل الشیعه، ج 10، ص 313: عن علیّ علیه السلام قال إن رسولاللّه صلى الله علیه و آله و سلم خطبنا ذات یوم فقال: أیّها النّاس! إنّه قد أقبل إلیکم شهر اللّه بالبرکة و الرحمة و المغفرة، شهر هو عنداللّه أفضل الشهور، و أیّامه أفضل الایّام، و لیالیه أفضل اللیالی، و ساعاته أفضل الساعات. هو شهر دُعیتُم فیه إلى ضیافة اللّه، و جعلتم فیه من أهل کرامة اللّه، أنفساکم فیه تسبیح، و نومکم فیه عبادة، و عملکم فیه مقبول، و دعاؤکم فیه مستجاب»
[14]. وافى، ج 11، ص 33: سأل هشام بن الحکم أبا عبداللّه علیه السلام عن علّة الصیام، فقال:« إنّما فرض اللّه الصیامَ لیستوی به الغنیّ و الفقیر، و ذلک أنّ الغنیّ لم یکن لیجد مسّ الجوع فیرحم الفقیر؛ لانّ الغنیّ کلّما أراد شیئاً قدر علیه، فأراد اللّه أن یسوى بین خلقه، و أن یذوق الغنیّ مسّ الجوع و إلّا لم یرقّ على الضعیف و یرحم الجائع»
[15]. همان، ص 34: کتب أبوالحسن علیّ بن موسى علیهم السلام إلى محمد بن سنان فیما کتب من جواب مسائله:« علّة الصوم لعرفان مسّ الجوع والعطش؛ لیکون ذلیلًا، مستکیناً، مأجوراً، صابراً، و یکون ذلک دلیلًا على شدائد الآخرة مع ما فیه من الانکسار له عن الشهوات؛ واعظاً له فی الأجل؛ دلیلًا له على الأجل؛ لیعلم شدّة مبلغ ذلک من أهل الفقر و المسکنة فی الدنیا و الآخرة.»
[16]. بقره( 2) آیه 183:« یا أَیُّها الَّذِینَ آمَنُوا کُتِبَ عَلَیْکُمُ الصِّیامُ کَما کُتِبَ عَلَى الَّذِینَ مِنْ قَبْلِکُمْ لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ»
[17]. امینى، ابراهیم، آشنایى با اسلام، 1جلد، بوستان کتاب (انتشارات دفتر تبلیغات اسلامى حوزه علمیه قم) - قم، چاپ: سوم، 1388.