هفتم: اسراف و تبذیر[1]
یکی از موانع ازدواج، اسراف و تبذیرهایی است که در مجالس عقد و عروسی و مقدمات مربوط به آن می‌شود: از مهریه‌های سنگین با صدها سکه بهار آزادی یا املاک و مستغلات گران قیمت گرفته تا سفره‌های عقد پرخرج، انواع غذاها، تالارهای گران قیمت، دسته‌گل‌های متعدد، جهیزیه‌های سنگین، خریدهای سنگین طلا و زیور آلات، لباس‌های فاخر برای عروس و داماد و خویشان آن‌ها و خریدهای زاید دیگر، که باعث شده هزینه ازدواج بالا رود. ریشه همه این‌ها را می‌توان در چشم و هم‌چشمی و خودنمایی و تظاهر یافت و آتشی را برافروخته که پدران و مادران و دختران و پسران در آن می‌سوزند.
دختران و پسرانی که این گونه مراسم را می‌بینند یا از آن‌ها مطلع می‌شوند و قدرت تأمین چنین هزینه‌های هنگفتی را ندارند چه کنند؟
متأسفانه اکنون این اسراف و تبذیرها به صورت یک رقابت درآمده و سبب شده که سن ازدواج بالا رود و جوانانی که نیاز به ازدواج دارند و شدیداً تحت فشارند ناچارند بسوزند و بسازند یا به اعصاب خود، فشار آورند و به ضعف اعصاب مبتلا شوند و احیاناً به انحرافات جنسی کشیده شوند.
نمی‌دانم به کجا می‌رویم و تا کی به این مسابقات و رقابت‌ها و چشم و هم‌چشمی‌ها ادامه خواهیم داد؟ مراسم ازدواج‌های ما نه با شرع و دین سازگار است و نه با عقل و تجدّد و روشنفکری. اسلام مردم را از مسابقه در ازدیاد مهر و اسراف و تبذیر در کارهای دیگر نهی می‌کند. سیره پیامبر و ائمه معصومین علیهم السلام سادگی بوده است. شما در کشورهای خارجی هم، چنین تشریفاتی را مشاهده نمی‌کنید، در کشورهای اروپایی نه مهریه‌ای در کار است و نه جهیزیه‌ای و دختران و پسران با کمال سادگی ازدواج می‌کنند.
من خودم در یکی از سفرها از یک خانواده جوان انگلیسی دیدار داشتم و از نزدیک سادگی آن‌ها را مشاهده کردم.
ازدواج، یک نیاز طبیعی همانند آب و غذاست و تشریفات زاید و ولخرجی از لوازم آن نیست. کاش خیراندیشان و خردمندان جامعه، درصددِ حل این مشکل برمی‌آمدند. به نظر من قابل حل است، اما نیاز به همکاری همه اقشار مردم دارد. باید فرهنگ سادگی را در بین مردم ترویج کرد و از تجمل‌گرایی و اسراف و تبذیر شدیداً جلوگیری کرد. در راه مبارزه با این مشکل اجتماعی لازم است همه دست‌اندرکاران همکاری کنند: صدا و سیما، روزنامه‌ها و مجلات، گویندگان و نویسندگان، خطبا و منبری‌ها، ائمه جمعه باید کار را شروع کرد. باید از طبقات بالا، ثروت‌مندان، دانشمندان و مسئولان شروع شود. آنان گرچه امکان برگزاری چنین مراسم سنگینی را دارند ولی باید برای جلوگیری از رقابت‌ها و چشم و هم‌چشمی‌ها و برای رضای خدا و به منظور رعایت حال افرادِ بی‌بضاعت و کم‌درآمد، که متأسفانه قشر وسیعی از ملت ما را تشکیل می‌دهند، از تجملات بپرهیزند، مهریه‌ها و جهیزیه‌ها را کم کنند و به حد معقولی برسانند و مراسم ازدواج را با سادگی برگزار نمایید.
دختران و پسرانِ جوان هم از این تجملات چشم بپوشند و در جوانی که بهترین سنین و مناسب‌ترین زمان‌هاست ازدواج کنند و در کانون گرم خانواده آرامش یابند.
معنای لغوی و شرعی اسراف و تبذیر[2]
اسراف و تبذیر در لغت
«اسراف» از نظر لغوی و واژه‌شناسی یعنی تجاوز از حدّ در هر کاری که انسان انجام می‌دهد؛ اگرچه این امر در مورد انفاق، مشهورتر است. این تعریفی است که لغت‌شناس بزرگ، راغب اصفهانی آورده است.[3]
وی ذیل آیه «وَأَنَّ المُسْرِفِینَ هُمْ أَصْحابُ النّارِ» می‌نویسد:
اسراف‌گران یعنی کسانی که در کارهای خود از حد تجاوز می‌کنند.[4]
اما «تبذیر»، یعنی هزینه کردن مال در آنچه سزاوار نیست در آن هزینه شود. راغب می‌نویسد:
تبذیر یعنی پراکنده کردن و در اصل به معنای افکندن بذر است و این تعبیر برای هر کس که مال خود را ضایع کند، استعاره شده است.[5]
به طور خلاصه می‌توان گفت: اسراف یعنی مصرف کردن مال بیش از آنچه سزاوار است و تبذیر یعنی هزینه کردن مال در آنچه سزاوار نیست.
حکم شرعی اسراف
اسراف و تبذیر از نظر شرعی حرام است. در آیات قرآن و نیز در احادیث معصومین علیهم السلام به صراحت این حکم آمده است. نمونه‌هایی از آیات و روایات را نقل می‌کنیم:
آیات
قرآن می‌فرماید:
آنچه مرا به سوی آن دعوت می‌کنید، به ناچار نه در دنیا و نه در آخرت، شایسته خواندن نیست و در حقیقت، برگشت ما به سوی خداست و اسراف‌کنندگان همدمان آتش هستند.[6]
در آیه دیگر می‌فرماید:
بخورید و بیاشامید ولی اسراف نکنید، به راستی که خداوند اسراف‌کنندگان را دوست ندارد.[7]
در قران کریم حتی انسان‌ها را از بذل و بخشش اسراف‌گونه باز داشته و می‌فرماید:
و حق خویشاوند را به او بده و مستمند و در راه مانده را [دستگیری کن] و ولخرجی و اسراف مکن. چون اسراف‌کاران، برادران شیطان‌ها هستند و شیطان همواره به پروردگارش، ناسپاس بوده است.[8]
احادیث
درباره اسراف و تبذیر در احادیث، مطالب فراوانی آمده است؛ در این‌جا نمونه‌هایی از روایات را یادآور می‌شویم:
امیرمؤمنان علی علیه السلام فرمود:
هر کس ثروتی دارد مبادا آن را تباه کند، زیرا صرف کردن بی‌مورد آن، ریخت و پاش و اسراف است. این کار او را در نزد مردم بلندآوازه می‌کند، اما نزد خدا بی‌مقدار می‌سازد.[9]
امام صادق علیه السلام فرمود:
میانه‌روی، چیزی است که خداوند آن را دوست می‌دارد و اسراف، امری است که خداوند آن را مبغوض می‌دارد.[10]
امام صادق علیه السلام به مردی فرمود:
از خدا بترس، نه اسراف کن و نه بر خود، سخت‌گیر و میان این دو حالت، زندگی خویش را استوار دار، ولخرجی، از اسراف است و خدا فرموده است: «مال خویش به هیچگونه ضایع مکن» و خداوند متعال بر میانه‌روی عذاب نمی‌کند.[11]
* امینى، ابراهیم، ازدواج، موانع و راه حلها، 1جلد، بوستان کتاب (انتشارات دفتر تبلیغات اسلامى حوزه علمیه قم) - قم، چاپ: دوم، 1390
[1] تاریخ ایراد خطبه: 22/ 12/ 76
[2] تاریخ ایراد خطبه: 27/ 9/ 88
[3]. مفردات، ذیل ماده السرف:« السّرفُ تجاوز الحدِّ فى کلِّ فعلٍ یَفعلُه الانسانُ وَ إن کان ذلک فى الانفاق أشْهَر.»
ابن منظور مىنویسد: اسراف، تجاوز نمودن از حد اعتدال است:« الاسرافُ مجاوزةُ الاعتدال( لسان العرب، ج 6، ص 243)
[4]. مفردات:« أى متجاوزین الحد فى أمورهم». استاد علامه طباطبائى نیز بر اساس همین برداشت نوشته است:« الاسراف هو التعدى عن الاعتدال فى العمل».( المیزان، ج 4، ص 173)
[5]. راغب اصفهانى، همان:« التبذیر: التفریق و أصلُه القاءُ البذر و طَرحُه فاسْتُعیرَ لِکُلِّ مُضَیّعٍ لِماله»
[6]. غافر، آیه 43:« لاجَرَمَ أَ نَّما تَدْعُونَنِى إِلَیْهِ لَیْسَ لَهُ دَعْوَةٌ فِى الدُّنْیا وَلا فِى الآخِرَةِ وَأَنَّ مَرَدَّنا إِلَى اللَّهِ وَأَنَّ المُسْرِفِینَ هُمْ أَصْحابُ النّارِ»
[7]. اعراف، آیه 31:« کُلُوا وَاشْرَبُوا وَلا تُسْرِفُوا إِنَّهُ لا یُحِبُّ المُسْرِفِینَ»
[8]. اسراء، آیات 26- 27:« وَآتِ ذَا القُرْبى حَقَّهُ وَالْمِساکِینَ وَابْنَ السَّبِیلِ وَلاتُبَذِّرْ تَبْذِیراً* إِنَّ المُبَذِّرِینَ کانُوا إِخْوانَ الشَّیاطِینِ وَکانَ الشَّیْطانُ لِرَبِّهِ کَفُوراً»
[9]. بحار الأنوار، ج 78، ص 97:« مَن کانَ لَهُ مالٌ فَإیّاهُ و الفَساد، فَإنَّ اعطاءَک المالَ فى غیر وَجْهِه تبذیرٌ وَ إسرافٌ وَ هُو یَرْفَعُ ذِکرَ صاحِبِه فى الناسِ وَ یَضَعُهُ عِند اللَّهِ»
[10]. وسائل الشیعه، ج 21، ص 551:« إنّ القصد امرٌ یُحِبُّهُ اللَّهُ وَ إنَّ السرفَ امرٌ یبغضُهُ اللَّهُ»
[11]. تفسیر عیاشى، ج 2، ص 311 و مستدرک الوسائل، ج 13، ص 51:
« عن عامر بن جُذاعه قال دَخل على أبى عبداللَّه علیه السلام رجلٌ ... قال:
اتّقِ اللَّهَ وَ لا تُسْرِفْ وَ لا تَقْتُرْ وَکُن بین ذلک قواماً إنّ التبذیرَ مِن الاسرافِ قال اللَّه تعالى« وَلاتُبَذِّرْ تَبْذِیراً» إنّ اللَّه تعالى لا یُعذِّبُ عَلَى الْقَصْدِ»