قلب در احادیث
پیشوایان دین و انسان‌شناسان حقیقی درباره قلوب انسان‌ها مطالب بسیار جالبی فرموده‌اند که به پاره‌ای از آنها اشاره می‌شود.
در بعضی از احادیث، قلوب به سه دسته تقسیم شده است.
امام محمد باقر علیه السّلام می‌فرماید: سه نوع قلب داریم: نوع اول، قلب واژگون که هیچ امر خیری را درک نمی‌کند، این قلب کافر است. نوع دوم، قلبی که یک نقطه سیاه در آن وجود دارد، در چنین قلبی خیر و شر همواره در حال جنگ و جدال هستند، پس هریک از آن دو، که قوی‌تر بود بر قلب غلبه می‌کند. نوع سوم، قلب مفتوح است، چراغی در این قلب روشن شده که هیچگاه خاموش نمی‌شود، این قلب مؤمن است[103].
امام صادق علیه السّلام از پدر بزرگوارش نقل کرده که فرمود: برای قلب چیزی بدتر از گناه نیست. قلب با گناه مواجه می‌شود و با آن مبارزه می‌کند تا اینکه گناه بر قلب چیره می‌شود و او را واژگون می‌سازد[104].
امام سجاد علیه السّلام در حدیثی فرمود: انسان چهار چشم دارد، با دو چشم (ظاهر) امور مربوط به دین و دنیا را می‌بیند، و با دو چشم (باطن) امور مربوط به آخرت را می‌بیند. پس هرگاه که خدا خیر بنده‌اش را بخواهد دو چشم قلبش را باز می‌کند تا به وسیله آنها جهان غیب و امر آخرت را مشاهده نماید ولی هرگاه خیر او را اراده نکند قلبش را به همان حال رها می‌کند[105].
امام صادق علیه السّلام فرمود: قلب دو گوش دارد، روح ایمان، آهسته او را به کارهای خیر دعوت می‌کند، و شیطان، آهسته به کارهای بد دعوتش می‌کند. پس هریک از آن دو که بر دیگری پیروز شد قلب را در اشتغال خود در می‌آورد[106].
حضرت صادق علیه السّلام از رسول خدا نقل کرده که فرمود: کوری قلب بدترین نوع کوری است[107].
حضرت باقر علیه السّلام فرمود: در قلب بنده نقطه سفید و روشنی وجود دارد، پس اگر مرتکب معصیت شد، نقطه سیاهی نیز در آن به‌وجود می‌آید. اگر بعد از آن، توبه کرد نقطه سیاه برطرف می‌شود و اگر در ارتکاب گناه اصرار نمود، سیاهی تدریجا اضافه می‌شود بطوری‌که تمام نقطه سفید را می‌پوشاند، در این‌صورت صاحب چنین قلبی دیگر به خوبی برنمی‌گردد و مشمول این آیه می‌شود که خدا در قرآن فرمود: بلکه اعمال آنها بر قلبشان غلبه نموده و آن را تیره کرده است[108].
امیر المؤمنین علیه السّلام فرمود: هرکس که ورع و تقوایش کم باشد قلبش خواهد مرد و هرکس قلبش بمیرد داخل دوزخ خواهد شد[109].
باز هم آن حضرت در وصیت به فرزندش فرمود: پسرم! فقر یکی از بلاهاست، و سخت‌تر از آن بیماری تن می‌باشد. و بیماری قلب از بیماری تن هم سخت‌تر است. توسعه در مال نیز یکی از نعمت‌های الهی است، و افضل از آن سلامت بدن می‌باشد، و افضل از آن تقوای قلب است[110].
پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله فرمود: داود پیامبر به خدا عرض کرد:
پروردگارا همه پادشاهان خزینه دارند، پس خزینه تو کجاست؟ خداوند تبارک و تعالی در جوابش فرمود: من خزینه‌ای دارم که از عرش بزرگتر و از کرسی وسیع‌تر و از بهشت خوشبوتر و از ملکوت زیباتر می‌باشد. زمین آن خزینه، معرفت، و آسمانش، ایمان، و خورشیدش، شوق، و ماهش، محبت، و ستارگانش، خاطرات، (الهامات و توجهات به خدا) و ابرهایش، عقل، و بارانش، رحمت و میوه‌هایش، طاعت، و ثمراتش، حکمت می‌باشد. خزینه من چهار در دارد: اول علم، دوم عقل، سوم صبر و چهارم رضایت. بدانکه خزینه من قلب (بندگان مؤمن) می‌باشد[111].
قلب‌شناسان الهی در این احادیث مطالب بسیار جالبی را درباره قلب فرموده‌اند که به برخی از آنها اشاره می‌شود، از جمله «قلبها» را به سه دسته تقسیم کرده‌اند:
1- قلب کافر. درباره قلب کافر فرموده‌اند که واژگون است و هیچگونه خیری در آن نیست. چنین قلبی از فطرت اصلی خود منحرف شده و به عالم بالا نمی‌نگرد بلکه فقط به امور دنیا می‌نگرد. به همین‌جهت خدا و جهان آخرت را مشاهده نمی‌کند، و خیر و خوبی و صلاح درباره‌اش تصوّر ندارد، چون کارهای خیر در صورتی در مدارج کمال و قرب الی اللّه قرار می‌گیرند که به سوی خدا و برای جلب رضایت او باشند. اما کافر قلبش را واژگون کرده تا خدا را نبیند، و در تمام کارها هدفی جز دنیا ندارد، او رسیدن به دنیا را خواسته نه قرب به خدا را. چنین قلبی گرچه در فطرت اصلی چشم داشته ولی چشم خودش را کور کرده، چون روشن‌ترین حقائق یعنی آفریدگار جهان را مشاهده نمی‌کند، در این جهان کور است در جهان
آخرت نیز کور محشور خواهد شد. در این جهان به امور دنیا دلبستگی دارد، در جهان آخرت نیز دلبستگی به امور دنیا برایش باقی می‌ماند، ولی آنها را نخواهد یافت پس در آتش فراق آنها خواهد سوخت. چنین قلبی نور ایمان در آن نمی‌تابد و یکسره تاریک است.
2- در برابر قلب کافر، قلب مؤمن کامل و صالح می‌باشد. درب قلب مؤمن به سوی عالم بالا و جهان غیب مفتوح است. چراغ ایمان در آن روشن شده و هیچگاه خاموش نخواهد شد. دو چشم قلبش بینا است و جهان غیب و امور آخرت را با آنها مشاهده می‌کند. چنین قلبی همواره به سوی کمال و جمال و خیر مطلق یعنی خدای متعال توجه دارد و قرب به او را خواستار است. او خدا را می‌خواهد و با مکارم اخلاق و عمل صالح به سویش در حرکت و تکاپو است. چنین قلبی از عرش و کرسی وسیع‌تر و از بهشت خوبتر است، و می‌تواند خزینه الهی و مرکز تابش انوار خدائی باشد. زمین چنین قلبی معرفت خدا و آسمانش ایمان و خورشیدش شوق لقای الهی و قمرش محبت خدا می‌باشد. عقل در بدن مؤمن حاکمیت یافته و باران رحمت الهی را به سوی قلب جذب می‌کند که میوه‌هایش عبادت است و طاعت.
در چنین قلبی جز خدا و فرشتگان مقرب الهی کسی و چیزی جای ندارد، یک‌پارچه نور و سرور و شوق و بهجت و صفاست، در جهان آخرت نیز این‌چنین محشور خواهد شد. (هنیأ لاهله).
3- قلب مؤمنی که گاهی هم به گناه آلوده می‌شود. قلب چنین فردی تاریک و مسدود نیست بلکه بوسیله نور ایمان روشن شده و برای دریافت کمال و افاضات الهی مفتوح می‌باشد. لیکن در اثر گناه نقطه سیاهی در آن بوجود آمده و بدین وسیله شیطان در آن راه یافته است. چشم باطنش کور نشده ولی در اثر گناه بیمار گشته و در معرض نابینائی واقع شده است. در چنین قلبی هم فرشتگان راه دارند هم شیاطین.
فرشته از دریچه ایمان وارد می‌شود و او را دعوت به خیر می‌کند، و شیطان از نقطه سیاه نفوذ می‌کند و او را به بدی دعوت می‌نماید. فرشته و شیطان در چنین قلبی همواره در نزاع و جدال هستند. فرشته می‌خواهد با عمل صالح تمام قلب را در اشتغال خویش درآورد و شیطان را بیرون براند. شیطان هم سعی می‌کند با ارتکاب گناه قلب را تاریک و تاریکتر کند و فرشته را از آن بیرون براند، تمام قلب را در تصرف خود درآورد و دریچه ایمان را یکسره مسدود سازد. این دو، دائما در حال تزاحمند تا کدام یک پیروز شود و پیروزی او به چه مقدار باشد. زندگی باطنی و سرنوشت اخروی انسان به این امر بستگی دارد و در اینجاست که جهاد با نفس ضرورت پیدا می‌کند، که در آینده در این‌باره بحث خواهیم کرد.
[103]- عن ابى جعفر علیه السّلام قال: القلوب ثلاثة: قلب منکوس لا یعثر على شئ من الخیر و هو قلب الکافر و قلب فیه نکتة سوداء فالخیر و الشر یعتلجان، فما کان منه اقوى غلب علیه، و قلب مفتوح فیه مصباح یزهر فلا یطفأ نوره الى یوم القیامة و هو قلب المؤمن- بحار/ ج 70 ص 51.
[104]- عن ابى عبد اللّه علیه السّلام قال: کان ابى یقول: ما من شئ افسد للقلب من الخطیئة، انّ القلب لیواقع الخطیئة فما تزال حتى تغلب علیه فیصیر اسفله اعلاه و اعلاه اسفله- بحار/ ج 70 ص 54.
[105]- عن على بن الحسین علیه السّلام فى حدیث طویل یقول فیه: الا انّ للعبد اربع اعین: عینان یبصر بهما امر دینه و دنیاه، و عینان یبصر بهما امر آخرته. فاذا اراد اللّه بعبد خیرا فتح له العینین اللتین فى قلبه فابصر بهما الغیب و امر آخرته و اذا اراد به غیر ذالک ترک القلب بما فیه- بحار/ ج 70 ص 53.
[106]- عن ابیعبد اللّه علیه السّلام قال: ان للقلب اذنین، روح الایمان یسارّه بالخیر و الشیطان یسارّه بالشر فایّهما ظهر على صاحبه غلبه- بحار/ ج 70 ص 53.
[107]- عن الصادق علیه السّلام قال: قال رسول اللّه صلّى اللّه علیه و آله: شرّ العمى عمى القلب- بحار/ ج 70 ص 51.
[108]- عن ابى جعفر علیه السّلام قال: ما من عبد الّا و فى قلبه نکتة بیضاء فاذا اذنب ذنبا خرج فى النکتة نکتة سوداء. فان تاب ذهب ذالک السواد، و ان تمادى فى الذنوب زاد ذالک السواد حتى یغطّى البیاض، فاذا غطّى البیاض لم یرجع صاحبه الى خیر ابدا و هو قول اللّه تعالى: کَلَّا بَلْ رانَ عَلى قُلُوبِهِمْ ما کانُوا یَکْسِبُونَ- کافى/ ج 2 ص 273.
[109]- قال على علیه السّلام: و من قلّ ورعه مات قلبه و من مات قلبه دخل النار- نهج البلاغة.
[110]- فیما اوصى به امیر المؤمنین علیه السّلام ابنه، قال: یا بنى انّ البلاء الفاقة و اشدّ من ذالک مرض البدن و اشدّ من ذالک مرض القلب. و ان من النعم سعة المال و افضل من ذالک صحة البدن و افضل من ذالک تقوى القلوب- بحار الانوار/ ج 70 ص 51.
[111]- انس بن مالک قال قال رسول اللّه صلّى اللّه علیه و آله: ناجى داود ربّه فقال الهى لکلّ ملک خزانة فاین خزانتک؟ قال جلّ جلاله: لى خزینة اعظم من العرش و اوسع من الکرسى و اطیب من الجنة و ازین من الملکوت. ارضها المعرفة و سمائها الایمان و شمسها الشوق و قمرها المحبّة و نجومها الخواطر و سحابها العقل و مطرها الرحمة و اثمارها الطاعة و ثمرها الحکمة. و لها اربعة ابواب: العلم و الحلم و الصبر و الرضا. الا و هى القلب- بحار الانوار/ ج 70 ص 59.
* امینى، ابراهیم، خودسازى (تزکیه و تهذیب نفس)، 1جلد، شفق - قم، چاپ: هشتم