معنا و اعمال شب قدر
شبهای قـدر
ابی عبدالله(ع) فرمود: همانا تعداد ماهها نزد خدا دوازده ماه است در کتاب خدا از روزی که آسمان و زمین را خلق کرده، سرآمد آن ماه رمضان است و قلب ماه رمضان، شب قدر است و قرآن در اولین شب از ماه رمضان نازل شده، پس با قرآن از این ماه استقبال کن.[131]
معانی شب قدر
الف) شب شرف و منزلت؛ به دلیل منزلت عبادت در آن شب[132] یا منزلت نزول قرآن در آن یا شرافت و منزلت عبادت کنندگان در آن.[133]
ب) شب تنگی و ضیق: به سبب کثرت نزول فرشتگان در زمین تا بر مؤمنان سلام دهند و در محضر امام زمان(ع) حاضر شوند.[134]
ج) شب تقدیر و اندازهگیری؛ آنگونه که در قرآن آمده، هر چیزی در این شب تقدیر و از هم جدا میشود.[135]
و در حدیثی که دربارهٔ فلسفه روزه از امام هشتم روایت شده، آمده است: در شب قدر آنچه در سال از خیر و شر است یا آنچه ضرر میزند یا سود میرساند یا روزی یا مرگ مقرر میشود و برای همین شب قدر نامیده شده است.[136]
تمام آنچه در سال خواهد بود، از امور مهم، در شب قدر ماه رمضان است. شبی که از هزار ماه بهتر است. روایاتی داریم مبنی بر اینکه از هزار ماه جهاد و از هزار ماه سلطنت بهتر است و عبادت آ ن بهتر از عبادت هزار ماه می باشد. شب شریفی است که روزی بندگان، اجلهای آنان و سایر امور مردم از خوب و بد در آن مقدر میگردد. شبی که قرآن در آن نازل شد. شبی که به نص قرآن مبارک است.
در روایات اهل بیت آمده است: فرشتگان در شب قدر فرود آمده و در زمین پخش میشوند، بر مجالس مؤمنین گذشته، بر آنان سلام میکنند و برای دعاهای آنان آمین میگویند تا آن‌گاه که سپیدهدم طلوع کند و در این شب دعای کسی رد نمیشود، مگر دعای عاق والدین، قطعکننده رحم نزدیک، کسی که شراب بنوشد و کسی که دشمنی مؤمنی در دلش باشد.
در اقبال از کنزالمواقیت از پیامبر(ص) روایت شده است که فرمودند: «موسی عرض کرد: خدای من! نزدیکشدن به تو را می خواهم. فرمود: نزدیکی من از آنِ کسی است که شب قدر بیدار شود. عرض کرد: خدای من! رحمت تو را میخواهم. فرمود: رحمت من از آنِ کسی است که در شب قدر به فقیرها رحم کند. عرض کرد: خدای من! جواز عبور از صراط را خواهانم. فرمود: آن برای کسی است که در شب قدر صدقهای بدهد. عرض کرد: خدای من! از درختان بهشتی میخواهم. فرمود: این مال کسی است که در شب قدر سبحانالله بگوید، عرض کرد: خدای من! رضایت تو را میخواهم. فرمود: رضایت من از آن کسی است که در شب قدر دو رکعت نماز خواند.[137]
اگر غیر از این، روایتی در فضلیت شب قدر نبود، هیچ عاقلی درک آن را از دست نمیداد؛[138] یعنی این روایت به تنهایی برای درک فضیلت شب قدر کافی است.
اعمال شب قدر
افضل اعمال شب قدر «توبه» است. شبی که خدای متعال دربارهاش میفرماید: «و ما ادراک ما لیلة القدر لیلة القدرخیر من الف شهر». در احادیث آمده که عبادت در شب قدر به اندازه هزار شب ارزش دارد. باید خود را برای احیاء آماده کنیم.
امام باقر(ع) فرمود: کسی که شب قدر را به شب زنده داری بگذراند، گناهانش بخشیده می شود.
احیاء فقط به بیداری و احیاناً دعاخواندن و قرآن بر سرگرفتن نیست، بلکه به توصیه بعضی بزرگان باید قلب خود را احیا کنیم و زنده بداریم که این کلمات از قلب ما صادر شود. دعاها و نمازها را با حضور قلب بخوانیم و فقط لقلقه زبان نباشد. در این شبها باید سعی کنیم حضور قلب را تمرین و تجربه کنیم. کمیّت و تعداد دعا را بر کیفیت آن ترجیح ندهیم. اخلاص در دعا، پشیمانی قلبی از گناهان و قصورها و تصمیمگیری برای آینده در این شبها سرلوحه عملمان باشد. مهمترین اعمال در این شبها توجه به خدا، حضور قلب، محاسبه نفس و مراقبه است.
علامه طباطبائی از استاد بزرگوارشان آقای قاضی نقل میکردند که در این شبها بیشتر به سکوت و تفکر میپرداختند، در حال خود بودند، ساعتها سر به زانو میگذاشتند و غرق تفکر بودند.
نزول کتاب آسمانی قرآن بر حضرت محمد(ص)
قرآن در ماه مبارک رمضان و در شب قدر که یکی از سه شب نوزدهم و بیستویکم و بیستوسوم است، نازل شد (احتمال شب بیست وسوم قویتر است).
و از آن‌جا که شب قدر بر تمامی شبهای سال برتری دارد، کتابی هم که در این شب نازل شده است بر سایر کتب آسمانی برتری دارد و حضرت مهدی# که در شب قدر ملائکه بر او نازل میشوند، برترین بشر در تمام عالم هستی خواهد بود.
پس شب قدر شبی است که:
۱. قرآن در آن نازل شده است.
۲. حواث سال آینده در آن مقدر میشود.
۳. این حوادث بر امام زمان(ع) عرضه و آن حضرت مأمور کارهای ما مى گردد.
این مطلب مطابق آیات قرآنی نیز می باشد، زیرا در آیه میفرماید:
ماه رمضان که در آن قرآن نازل شده است.[139] طبق این آیه، نزول قرآن در ماه رمضان نزول دفعی بوده است. در آیات دیگری مىفرماید: ما قرآن را در شب مبارکی نازل کردیم، همانا ما انذارکننده هستیم. در آن شب هر امر حکیمانهای رقم میخورد امری از جانب ماست، ما فرستاننده آن هستیم.[140]
این آیه نیز تصریح دارد که نزول [دفعی] قرآن در یک شب بوده است که از آن به شب مبارک تعبیر شده است. همچنین در سوره مبارکه قدر تصریح شده که قرآن در شب قدر نازل شده است.
4. به سبب وجود شب قدر در این ماه مبارک است که این ماه از هزار ماه بهتر است.
توجه به این نکته ضروری است که اگرچه آغاز نزول قرآن کریم در 27 رجب همزمان با بعثت پیامبر ختمی مرتبت(ص) بوده و با نزول 5 آیه اولیه سوره مبارکه علق بشارت نبوت به پیامبر اکرم(ص) داده شد، اما بنا بر نظر علامه طباطبایی& نزول قرآن در شب قدر ماه مبارک رمضان، نزول دفعی بوده است. سپس ماه مبارک رمضان، آغازگر نزول قرآن کریم به پیامبر(ص) نمیباشد.
فرصتهای ویژه شب قدر
شب قدر فرصتی استثنایی است. قرآن کریم میفرماید: «لیلة القدر خیر من الف شهر»؛ شب قدر از هزار ماه بالاتر است (به اندازه 83 سال عمر معمرین). اگر کسی این فرصت را غنیمت نشمارد، زیان بزرگی کرده است. در روایتی از پیامبر اکرم(ص) آمده: خداوند در
روزهای زندگیتان نسیمهایی قرار داده است؛ آگاه باشید که آنها را دریابید.[141]
فرصتها زودگذر و ناپایدار است. امیرمؤمنان(ع) فرمودند: فرصتها، همانند ابر میگذرد. فرصتهای نیک را غنیمت بشمارید.[142]
به چند فرصت ویِژه ماه مبارک رمضان اشاره میکنیم:
الف) شب تقدیر: بنا بر تقدیری که خداوند برای تمام عالم قرار داده است «إِنَّ اللهَ بالِغُ أَمْرِهِ قَدْ جَعَلَ اللهُ لِکُلِّ شَیءٍ قَدْراً»[143] انسان نیز از تقدیر عام برخوردار است که برای تمام زندگیاش از ابتدای تولد تا پایان آن مقدر است. علاوه بر این تقدیر عام، از تقدیر خاص هم در آیات آمده برخوردار است.[144]
علامه طباطبائی در تفاوت این تقدیر میفرماید: امور عالم بر حسب قضای الهی، دو مرحله دارد: مرحله اجمال و مرحله تفصیل؛ شب قدر بنا بر آیه مبارکه شبی است که امر از مرحله اجمال به مرحله تفصیل میآید.
ب) نزول فرشتگان: اصل نزول بنا بر آیات، امری حتمی است و از طرفی مفسران شیعی و اغلب اهل تسنن کلمه «تنزل الملائکة» را تنها در زمان پیامبر تفسیر نکردهاند، بلکه استمرار آن را پذیرفتهاند، اما دربارهٔ اینکه بر چه کسی نازل میشوند، اختلاف است؛ نزول بر امام عصر حتمی است و روایت هم داریم که بر مؤمن بعد از نزول سلام میکنند.
ج) فرصت طلایی ره صدساله را در یک شب پیمودن: امام باقر(ع) فرمودند: العمل الصالح فیها من الصلاة و الزکاة و أنواع الخیر، خیر من العمل فی ألف شهر لیس فیها لیلة القدر؛ در آن شب کار شایسته مانند نماز و زکات و هر نوع عمل خیری، بهتر از کار در هزار ماهی است که شب قدر در آنها نباشد.
جا دارد در ادامه به بحثی کوتاه درباره دیگر کتاب‌های آسمانی که آنها هم در ماه مبارک رمضان نازل شدهاند، بپردازیم.
نزول دیگر کتاب‌های آسمانی در ماه مبارک رمضان
یکی از ویژگیهای ماه مبارک این است که نهتنها قرآن،
بلکه دیگر کتب آسمانی نیز در این ماه نازل شدهاند. بنابراین میتوان گفت ماه رمضان، ماه نزول کتاب‌های آسمانی است که خود، رحمتی
است از طرف خداوند بر بندگان که با ماه رحمت خدا نیز سازگاری
دارد.
از واثلةبناسقع روایت شده است که پیامبر اکرم(ص) فرمود: «صحف» حضرت ابراهیم(ع) در نخستین شب ماه رمضان.نازل گردید.[145]
کتاب مقدس «تورات» در ششم ماه مبارک رمضان بر حضرت موسی(ع) پیامبر رهاییبخش بنیاسرائیل از جور و ستم فرعونیان، نازل گردید.[146]
نزول کتاب آسمانی «زبور» برحضرت داود دوازدهم رمضان بوده است.[147]
به نقلی از نویسنده وقایعالایام نزول کتاب آسمانی «انجیل» بر حضرت عیسیبنمریم(ع) در روز سوم ماه رمضان واقع گردید، ولی ابنکثیر در یک روایت، نزولش را سیزدهم و در روایتی دیگر در روز هجدهم ماه رمضان دانسته است.
[131]. أَبِي عَبْدِاللَّهِ(ع) قَالَ: إِنَّ عِدَّةَ الشُّهُورِ عِنْدَ اللَّهِ اثْناعَشَرَ شَهْراً فِي كِتابِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ يَوْمَ خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ فَغُرَّةُ الشُّهُورِ شَهْرُ اللَّهِ شَهْرُ رَمَضَانَ وَ قَلْبُ شَهْرِ رَمَضَانَ لَيْلَةُ الْقَدْرِ وَ نَزَلَ الْقُرْآنُ فِي أَوَّلِ لَيْلَةٍ مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ فَاسْتَقْبِلِ الشَّهْرَ بِالْقُرْآنِ؛ تهذیبالاحکام، ج4، ص192، ح546.
[132]. مجمعالبیان، ص786.
[133]. المیزان، ج20، ص331.
[134]. همان.
[135]. دخان، آیه 3 ـ 4.
[136]. یقدر فیها ما یکون فی السنة من خیر أو شر أو مـضرة أو منفعة أو رزق أو أجل و لذلك سمیت لیلة القدر؛ عیوناخبارالرضا، ج2، ح 1.
[137]. عن النبيّ| أَنّه قال: قال موسى: إِلهي أريد قربك، قال: قربي لمن يستيقظ ليلة القدر، قال: إِلهي أريد رحمتك، قال: رحمتي لمن رحم المساكين ليلة القدر، قال: إِلهي أريد الجواز على الصّراط، قال: ذلك لمن تصدّق بصدقة في ليلة القدر. قال: إِلهي أريد من أَشجار الجنّة و ثمارها، قال: ذلك لمن سبّح تسبيحة في ليلة القدر، قال: إِلهي أريد النجاة من النار، قال: ذلك لمن استغفر في ليلة القدر، قال:إِلهي أريد رضاك، قال: رضاي لمن صلّى ركعتين في ليلة القدر؛ اقبالالاعمال، ص186.
[138]. المراقبات، ص292 ـ 291.
[139]. «شَهْرُ رَمَضانَ الَّذِی أُنْزِلَ فِیهِ الْقُرْآنُ» (بقره، آیه ۱۸۵).
[140]. «إِنَّاأَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَة مُبارَکَة إِنَّا کُنَّا مُنْذِرِینَ * فِیها یُفْرَقُ کلُّ أَمْرٍ حَکِیمٍ* أَمْراً مِنْ عِنْدِنا إِنَّا کُنَّا مُرْسِلِینَ» (دخان، آیات ۳ ـ ۵).
[141]. انّ لربکم فی أیّام دهرکم نفحات ألا فتعرضوا لها؛ بحارالانوار، ج 68، ص 221.
[142]. قَال(ع) الْفُرَصُ تَمُرُّ مَرَّ السَّحَابِِ فَانْتَهِزُوا فُرَصَ الْخَيْرِ؛ عیونالحکم، ص89.
[143]. طلاق، آیه 3.
[144]. دخان، آیات 3 ـ 4.
[145]. اسلام وعقائد وآراء بشری، ص 448.
[146]. تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۳۴.
[147]. البدایه و النهایه، ج۲، ص ۹۲